Wanneer mijn man weleens een science fiction-serie keek, ging ik vaak demonstratief met een victoriaanse roman op de bank zitten. Wat moest ik met al die toekomstmuziek? Inmiddels ben ik ook een heuse Trekkie, maar net zo leuk vind ik victoriaanse scifi. Vandaag deelt Mr. W. zijn gedachten over één van de spannendste boeken uit de victoriaanse tijd.

“No one would have believed, in the last years of the nineteenth century, that human affairs were being watched from the timeless worlds of space… Few men even considered the possibility of life on other planets. And yet, across the gulf of space, minds immeasurably superior to ours regarded this Earth with envious eyes. And slowly and surely, they drew their plans against us.”

– [Richard Burton, Jeff Wayne’s Musical Version Of The War Of The Worlds, The Eve Of The War]

Zodra ik deze woorden weer hoor gaan mijn nekharen rechtovereind staan! In positieve zin, dan. Zo begint de verteller namelijk aan het spannende verhaal van The War Of The Worlds, naar het boek uit 1898 van de vermaarde Britse schrijver H.G. Wells (1866-1946).

Bij de meeste mensen buiten Groot-Brittannië en de VS is The War Of The Worlds vooral bekend van het symfonische rockalbum van Jeff Wayne uit 1978, en zijn hit Forever Autumn met zanger Justin Hayward, van datzelfde album. Ikzelf zat vroeger als klein jochie uren naar de knisperende vinylplaat van mijn ouders te luisteren, met voor mijn neus zo’n grote kartonnen platenhoes met daarin een boekwerk vol prachtige tekeningen en lange lappen mysterieuze tekst. Echt geweldig!

Griezelen in stijl

In The War Of The Worlds volgen we de lotgevallen van een journalist aan het einde van de victoriaanse tijd, die ons een ooggetuigenverslag doet van de plotselinge landing van een enorme metalen cilinder net buiten zijn vredige Engelse dorpje. Het gevaarte blijkt afkomstig te zijn van de planeet Mars. De nieuwsgierigheid van de lokale bevolking loopt uit op een drama, wanneer duidelijk wordt dat de wezens van Mars uit zijn op de verovering van onze Aarde.

Al gauw blijkt geen enkel stuk geschut van het opgetrommelde Britse leger opgewassen tegen de kracht van de buitenaardse machines, die zonder tegenstand oprukken naar een nietsvermoedend Londen. Is er tegenover zoveel vernietigende kracht nog hoop voor de mensheid? Tegelijkertijd wordt aan de lezer een dringende vraag gesteld: Heeft onze beschaving het eigenlijk wel verdiend om deze veldslag te overleven?

Jarenlang had ik wel een vaag idee van het bestaan van het oorspronkelijke boek van H.G. Wells, waarvan ik altijd vond dat ik ‘m ooit nog eens zou moeten lezen. Maar je weet hoe dat gaat met goeie voornemens. Tot ik in het kader van een fijne, zonnige vakantie mijn e-reader aan het volladen was. Zo heb ik mezelf een paar heerlijke dagen aan het zwembad kunnen verdiepen in één van de griezeligste en grimmigste verhalen uit de victoriaanse tijd.

Wat mij meteen al verbaasde? Mijn geliefde openingszin is anders dan ik me herinner van de plaat. Leuk gegeven; de tekst die Richard Burton zo onheilspellend voorleest in de latere uitvoering is gebaseerd op een hoorspel, en deze is weer een sterk ingekorte en vereenvoudigde weergave van het origineel, dat nog veel rijker is aan informatie. Extra tof, want ik heb wat met breedsprakige verhalen. Weet u dat ook weer over mij…

Bovendien is de vertelstijl van Wells echt het toppunt van alles van wat er zo geweldig is aan de 19e eeuw. Wells schrijft zijn hoofdpersoon als een intelligente en uiterst welbespraakte denker, die een bijzonder overtuigend perspectief geeft op de verschrikkelijke invasie. De journalist laat zich kennen als iemand die aan de ene kant opvallend afstandelijk en analytisch is, en in dezelfde adem overloopt van bijna kinderlijke verwondering en heftige emoties van angst en hoop. Deze naadloze combinatie in één ijzersterke stijl is voor mij het summum van 19e-eeuwse literatuur als geheel, en iets waar mijns inziens de titanen van de moderne Nederlandse literatuur nog een hoop van kunnen leren.

Daarnaast komt Wells’ laat-Victoriaanse Engels natuurlijk erg statig over op de moderne lezer. Het is even wennen, maar de ruimte die Wells laat voor de gedachten van de hoofdpersoon en de trage, verzekerde tred waarmee hij door zijn bloedstollende scènes stapt, zijn echt heel indrukwekkend door zijn rijke en formele taalgebruik. Opvallende ‘maar’: Hier en daar leidt zijn woordkeuze zelfs bij de meest serieuze 21^ste-eeuwse lezer onvermijdelijk tot gegrinnik, zoals wanneer Wells de koortsachtige vluchtpoging van een Londens echtpaar wil beschrijven:

“He heard footsteps running to and fro in the rooms, and up and down stairs behind him. His landlady came to the door, loosely wrapped in dressing gown and shawl; her husband followed ejaculating.”  – [Hoofdstuk 14, In London]

Dus! TMI, Mr. Wells… Uiteraard bedoelt de schrijver dat de echtgenoot om de zoveel tijd een kreet of bevel uitroep. Maar toch; een lichte taalbarrière.

Wat me bij het lezen van het originele werk zo opviel, was hoeveel oog de schrijver heeft voor de werkelijkheid van menselijk lijden, en de psychologische effecten daarvan. Wells laat zien hoe een beschaafde hoofdstad zich zo veilig waant, dat de inwoners zich slechts langzaam en met tegenzin bewust worden van het grote gevaar dat maar een paar uur van hen vandaan is. Pas wanneer eenmaal het besef daagt, probeert iedereen zichzelf massaal te redden; en begint een chaotische uittocht van Londenaren die proberen een veilig heenkomen te vinden.

In de paniek die daarop volgt raakt de journalist zijn vrouw en huis kwijt, terwijl hij van dichtbij moet toezien hoe het machtigste en veiligste land ter wereld in een paar dagen tijd op de rand van de afgrond wordt gebracht.

Wanneer de langpotige machines grote delen van Londen binnen de kortste keren in de as leggen, begint het geroemde Engelse gevoel voor beschaving af te bladderen. Er ontstaan plunderingen en knokpartijen, terwijl de wegen naar de kust volstromen met hongerige en dorstige massa’s van wanhopige mensen. Wells beschrijft deze omslag zo geloofwaardig, dat mijn gedachten als moderne lezer meteen uitgaan naar de verbijstering om de aanslagen in New York, naar het geweld in Syrië, en de beelden van honger in Darfur. En – best wel beschamend, natuurlijk – naar de plunderingen in ons Londen in 2010. Voor zoveel vernielingen hadden we toen niet eens Marsmannetjes nodig.

Een boek met een boodschap

Al met al knap werk van H.G. Wells dus. Nog indrukwekkender is de hoofdgedachte van het boek, die langzaam bij de hoofdpersoon opdoemt. Want als we ons werkelijk zo beklagen over een plotselinge omverwerping van onze beschaafde wereld door vreemde, gewelddadige nieuwkomers van een verre planeet, hoe moeten we dan denken over ons eigen ingrijpen in het leven van andere, nietsvermoedende volkeren op onze eigen planeet?

Toen Wells zijn verhaal in de jaren 1890 schreef, was het Britse imperium op een onvoorstelbaar hoogtepunt, en werd 24 % van het aardoppervlak geregeerd door Koningin Victoria en gedomineerd door de Britse overheid, het Britse leger, en hun blanke, westerse cultuur. Zoveel macht brengt vanzelf een gevoel van gewaande superioriteit met zich mee – en van hoogmoed.

Door middel van een spannend en pakkend verhaal stelt Wells deze hoogmoed voor zijn victoriaanse lezerspubliek heel effectief aan de kaak. Zijn we dan zó geweldig dat we ons niet hoeven in te leven in het bestaan van Afrikaanse stammen of Indiase vorstendommen? Geven onze hoogontwikkelde techniek en wetenschap ons het recht om onze ideeën met geweld op te leggen aan mensen die al duizenden jaren hetzelfde leven? Vertrouwen we zo op ons moderne geloof dat we ons niet kunnen voorstellen dat God deze wereld voor iemand anders dan de mens gemaakt heeft? Of zoals Wells de journalist zelf laat zeggen:

“And before we judge of [the Martians] too harshly we must remember what ruthless and utter destruction our own species has wrought, not only upon animals, such as the vanished bison and the dodo, but upon its inferior races. The Tasmanians, in spite of their human likeness, were entirely swept out of existence in a war of extermination waged by European immigrants, in the space of fifty years. Are we such apostles of mercy as to complain if the Martians warred in the same spirit?” – [ Hoofdstuk 1, The Eve Of The War]

“…I think that we should remember how repulsive our carnivorous habits would seem to an intelligent rabbit.” – [ Hoofdstuk 2,  What We Saw From The Ruined House]

Los van het succesvolle plot is de kritiek die The War Of The Worlds richt op het Britse rijk, het Anglicaanse geloof en de westerse wereld in het algemeen voor zijn tijd uitermate radicaal. Zo’n kunstige ondergraving van 19e-eeuwse normen en waarden staat haaks op het grenzeloze zelfvertrouwen van de victorianen in hun beschaving en technisch vernuft. Niet voor niets is het angstaanjagende verhaal over de ondergang van de mensheid geschreven aan het einde van een tijdperk, aan de vooravond van een gevreesde eeuwwisseling. Millenniumbug, iemand?

Een vooruitziende blik

Tussen zijn beschrijving van het onvoorstelbare gevaar van Mars door, zinspeelt Wells hier en daar op eigentijdse politieke spanningen tussen Engeland en de Duitsers, en een dommige vrouw durft niet naar Frankrijk te vluchten, omdat ze oprecht bang is dat de Fransozen misschien wel net zo onvriendelijk zullen blijken als Marsbewoners!

Voor de oplettende lezer is het duidelijk dat de schrijver al in 1898 feilloos doorhad dat de heersende kijk op zijn wereld ten einde liep. Drie jaar na het uitkomen The War Of The Worlds zou koningin Victoria sterven, waarmee de victoriaanse tijd strikt genomen ten einde was. Niet heel veel later, in 1914, brak de Eerste Wereldoorlog uit; Wells beschrijving van een uitzichtloze loopgravenoorlog tegen een onverslaanbare vijand, van aanvallen met dodelijk gifgas en een uitgehongerde, gedemoraliseerde burgerbevolking zijn akelig accurate voorspellingen van de verschrikkingen die we elkaar aan zouden doen.

Ook hier hebben we blijkbaar geen Marsmannetjes nodig om de mensheid eigenhandig van haar eigen troon te stoten. In ruimere zin vormt deze strijd inderdaad het dramatische slotakkoord voor de wereld van de 19e eeuw. Na het einde van de oorlog zou de westerse wereld lange tijd veel van haar vertrouwen in haar eigen beschaving verliezen. Het hele verhaal van The War Of The Worlds laat zien dat Wells beseft dat er waarschijnlijk een explosie van aards geweld voor nodig zal zijn om de mensheid tot inkeer te brengen, zodat we voortaan beter voor elkaar en onze planeet gaan zorgen.

In het boek is het uiteindelijk kanon noch gebed wat de machines van Mars tot genade kan bewegen, en lijkt er voor de journalist zelfs geen God te zijn om partij te kiezen. Althans… Uiteindelijk is het niet de mens die de invaller terugdringt, maar een onbenullig detail van de schepping, waar zelfs de superieure Marswezens niet aan gedacht hebben.

Uiteindelijk staakt de verloren strijd omdat de buitenaardse nieuwkomers ten prooi vallen aan aardse ziektekiemen. Zo zijn het de kleinste, meest onbeduidende wezentjes die de mens voor uitsterven behoeden. Engeland blijft vertwijfeld achter om zijn verwoeste natie opnieuw op te bouwen, en de wereld slaakt een voorzichtige zucht van verlichting.

Maar Wells’ laatste waarschuwing blijft nog spoken: Niemand weet of de wezens van Mars binnenkort zullen terugkeren, en het is niet te zeggen of we tegen die tijd verstandig genoeg zullen zijn om ook dan weerstand te bieden. Misschien is het goed om daar ook nu af en toe eens over na te denken.

Voor wie ook zin heeft gekregen om de H.G. Wells’ meesterwerk te lezen; The War Of The Worlds is gratis en integraal te downloaden van de site van Project Gutenberg. Uiteraard zijn er een flink aantal verfilmingen van het boek gemaakt. Persoonlijk kijk ik toch het meest uit naar de geplande driedelige miniserie die op dit moment door de BBC gemaakt wordt; de eerste verfilming die belooft trouw te blijven aan de karakteristieke victoriaanse setting van het origineel. Ik kan eigenlijk niet wachten, en uiteraard houden wij jullie hier op de hoogte. Wordt vervolgd…

Volgens mij is het nu normaal gesproken tijd voor thee. Ik zou wel in zijn voor een kopje degelijke English Blend. Met een beschaafd wolkje melk, uiteraard. Zet ik ondertussen mijn geliefde CD van Jeff Wayne’s The War Of The Worlds nog even op.

---

Mr. W. is historicus met een specialisatie in Oude Geschiedenis en met een bijzondere interesse in Alles. Eerder schreef hij een gastblog over Steampunk.

Voor het schrijven van dit blog werden de volgende bronnen gebruikt:
Herbert George Wells, The War Of The Worlds (1898), via The Gutenberg Project.
Jeff Wayne’s Musical Version Of The War Of The Worlds (Columbia/CBS Records, 1978).