Terugkijkend op de periode van vóór de komst van de fotografie is er haast niets wat mensen meer tot leven roept dan een mooi portretschilderij. In mijn onderzoekjes naar de 19^e eeuw kom ik er heel wat tegen. En soms zit er dan eentje bij die extra in het oog springt, en je niet zo gauw meer loslaat. Vandaag vertelt huishistoricus Mr. W. over één zo’n portret, en wel van een heel bijzonder iemand – die desondanks bijna niemand kent: Napoleon Louis, de vergeten koning van Holland.

Het is fijn om te mogen schrijven voor een respectabel blog over de hele 19^e eeuw; je hoeft je dan namelijk niet te beperken tot de Victoriaanse tijd. Want de voorlaatste eeuw is niet alleen de eeuw van de Britse Victoria, of de drie Nederlandse Willems, maar het is ook de tijd van de Franse Bonapartes. En met hen een hele hoop familiegesteggel.

Een echt familiebedrijf

Het verhaal begint met de Corsicaanse nobody Napoléone Buonaparte, die dankzij zijn talenten en een flinke dosis mazzel tijdens de roerige jaren van de Franse revolutie altijd de juiste man op de juiste plaats wist te zijn. In een gevaarlijke tijd voor Frankrijk klom hij op die manier omhoog langs de sociale en politieke ladder, en werd zijn vrij onaanzienlijke huisgezin in een paar jaar tijd gekatapulteerd tot de machtigste clan van Europa.

Op het moment dat Napoleon zichzelf in 1804 uiteindelijk tot keizer kroont van het uit zijn krachten gegroeide Frankrijk, schuift hij zijn eigen broers op de koningstronen van de veroverde buurlanden. Zijn oudere broer Guiseppe wordt koning Joseph I van Spanje, jongste broer Girolamo wordt Jérôme I van het Duitse Westfalen, en zijn zus Maria Anna krijgt als Groot-Hertogin Élisa het Italiaanse Toscane voor haar deel.

Niet dat de ambitieuze Franse leider per se zo’n zin heeft om zijn hardbevochten kronen als cadeautjes rond te strooien. Zijn familieleden waren al even ambitieus als hij, en naarmate broerlief een steeds belangrijkere positie voor zichzelf weet te veroveren, worden ze steeds ontevredener over hun eigen status als lage adel.

Ze bestaan het om nota bene tijdens Napoleons kroning in de Nôtre-Dame van Parijs onderling te ruzieën om een stukje van de politieke taart. En als typische Italiaanse familieman kan zelfs de kersverse keizer niet om de wensen van zijn opdringerige familie heen. Bovendien is het uiteindelijk ook praktisch, want ook de grote Napoleon kan nou eenmaal niet zelf overal tegelijk in zijn rijk aanwezig zijn.

Konijn van ‘Olland

Belangrijk voor ons verhaal is dat Napoleon de regering van de felbegeerde Nederlanden in 1806 overlaat aan zijn geliefde jongere broer Luigi, die zichzelf ging stijlen als Louis Napoléon. Koning Lodewijk I voor ons, als zijn nieuwe onderdanen.

In tegenstelling tot de wat barse en eerzuchtige Napoleon is Lodewijk van zichzelf een veel zachtaardiger persoon. en wil hij voor zijn Nederlanders een heel ander soort vorst zijn. Terwijl de Franse keizer het liefste het Koninkrijk Holland wil laten functioneren als niets meer dan een winstgevend satellietstaatje – ondergeschikt aan het machtige Frankrijk – is Lodewijk vanaf het begin van plan om zijn koninkrijk zo goed mogelijk te dienen, en zich als vorst zo onafhankelijk mogelijk op te stellen.

Het is daarom spijtig dat in het Nederlandse geheugen Lodewijks belangrijkste wapenfeit blijft dat hij, toen hij zich vanaf het bordes van het Paleis op de Dam officieel voorstelde aan het Nederlandse volk, zich goedbedoeld maar met zwaar accent voorstelde als: “Ik ben Uw konijn!”  De niet al te sterke binnenkomer zorgde wel voor hartelijk gelach.

Goed geïntegreerd

Komisch, natuurlijk. Maar wat daarbij regelmatig over het hoofd wordt gezien, is dat de buitenlandse vorst zich al vroeg voorbereidde op zijn nieuwe functie, door zich enthousiast te storten op het leren van de Nederlandse taal, om daardoor zo goed mogelijk geïntegreerd voor de dag te komen. En, laten we eerlijk zijn; dat hoefde hij als Franse overheerser in principe niet te doen!

Het is aardig om te lezen dat Lodewijk in privé-correspondentie dapper oefent op wat voor hem als geboren Corsicaan en import-Fransman een compleet vreemde, derde taal was. Toch is de koning een ijverige student, die voor zijn studie Nederlands in de leer gaat bij de bekende dichter Willem Bilderdijk, en hoogleraar David Jacob van Lennep. Jawel, vader van!

Bij zijn aantreden besluit Lodewijk dat hij voortaan Nederlander zal zijn, en beveelt zijn voltallige Franse hofhouding om over te stappen op de lokale taal. Hij schrijft ontzettend graag met zijn Nederlandse ministers, en klaagt in briefjes aan zijn bevriende minister, baron Röell, over diens afwezigheid, want ‘zonder Hollands gesel ik con niet al den dagen less nemen’, en spoort hem aan om vooral te antwoorden ‘in talen Hollandsch’. Iemand heeft duidelijk zijn huiswerk gedaan.

Ondanks de regelmatig gevoelde onvrede over de Franse overheersing, kweekt Lodewijk met zijn voorbeeldige en relatief bescheiden houding gaandeweg steeds meer het respect bij zijn Nederlandse onderdanen.

Dat wil niet zeggen dat iedereen blij is met deze ‘Hollandse fase’ van de nieuwe koning. Leden van zijn hofhouding vinden dat Nederlandse gedoe maar wat ongemakkelijk, en moeten hem uiteindelijk schriftelijk verzoeken om te stoppen met verhuizen binnen Nederland, omdat de koning maar niet kan besluiten of hij Amsterdam, Den Haag of Utrecht voor zijn hoofdstad wil kiezen. Ze kunnen zijn gereis simpelweg niet meer bijhouden.

Het allerminst in haar nopjes is Lodewijks eigen echtgenote, Koningin Hortense. Zij is trouwens tegelijktijd de dochter van de Franse keizerin Joséphine uit een eerder huwelijk, en dus feitelijk  naast Lodewijks echtgenote tegelijkertijd ook zijn schoonzus. In Facebook-termen; ‘het is ingewikkeld’.

Hoe het ook zij, Hortense weigert als vorstin en trotse Française om dat rare taaltje te gaan praten. Zij blijft sowieso het overgrote deel van de tijd liever ver weg, in de paleizen van Parijs, terwijl haar man in het armzalige, gure Holland de lakens uitdeelt. Ondanks hun slechte huwelijk blijft Lodewijk vragen of zijn vrouw nou alsjeblieft bij hem in hun nieuwe koninkrijk komt wonen.

De neefjes van Napoleon

Datzelfde geldt voor hun twee kinderen, de prinsjes Napoleon Charles en Napoleon Louis. Die wonen bij hun moeder, die dus niet weg wil uit de Franse hoofdstad. Wanneer Lodewijk en Hortense voor de zoveelste keer ruzie maken over de afstand tussen woning en werk, gaat keizer Napoleon aan de kant van de moeder staan.

De prinsen horen en blijven in Parijs, vlakbij hun oom de keizer – die ondanks zijn huwelijk nog altijd kinderloos is. Napoleon is dol op al zijn neefjes en nichtjes, en neemt ondanks zijn strakke schema als keizerlijke workaholic iedere dag de tijd om een uurtje met de kleintjes te spelen, voordat hij zich weer richt op zijn taken als wereldveroveraar.

Bovendien heeft de keizer grootse plannen voor zijn oudste neefje; tegen de wil van pa in ziet Napoleon de jonge Charles als mogelijke opvolger voor de Franse troon. Hij overweegt zelfs adoptie. Lodewijk is not amused: Hij is toch zeker de vader!

Alhoewel… de koning weet dat er al genoeg kwalijke geruchten gefluisterd worden, die beweren dat Lodewijk niet werkelijk de vader van zijn kinderen zou zijn. Zijn eigen broer Napoleon hoeft dan niet ook nog eens zijn eigen naam aan de lijst met potentiele kandidaten toe te voegen! Adoptie blijft dan ook een stap te ver. Maar in 1805 benoemt de keizer wel per proclamatie Napoleon Charles officieel tot kroonprins van Frankrijk.

Zover komt het helaas niet. In de nacht van 4 op 5 mei 1807 overlijdt het jonge prinsje, op vierjarige leeftijd, aan difterie. Lodewijk en Hortense zijn diepbedroefd, en er volgt een periode van toenadering tussen de twee vervreemde echtelieden.

Dan bleef nu nog hun twee jaar oude zoontje Napoleon Louis over. Met het overlijden van zijn oudere broer wordt Lodewijk junior in één klap niet alleen kroonprins van Holland, maar ook de volgende in lijn voor de troon van Ome Napoleon, wiens rijk op dat moment op het hoogtepunt is, en haast onbetwist over heel het Europese vasteland heerst. No pressure!

Denkend aan Holland…

Helaas voor vader Lodewijk doet hij zijn werk iets te goed. Het konijn van Holland ontpopt zich tot een energiek en geliefd leider, die zichzelf en het Koninkrijk Holland steeds verder losweekt van zijn oudere broer en diens Franse belangen. Lodewijk had zich in zijn korte regeertijd laten zien als een zelfbewust koning, die begaan is met het wel en wee van zijn onderdanen.

Wanneer bijvoorbeeld in 1807 een vrachtschip vol buskruit op rampzalige wijze ontploft in Leiden, besluit Lodewijk dat hij direct een bezoek wil brengen aan het getroffen gebied, om de slachtoffers bij te staan. Er zijn tenslotte wel 220 woningen door de ontploffing verwoest. De Nederlandse bevolking is erg geraakt door het optreden van hun koning.

Ook wanneer twee jaar later grote delen van het Nederlandse rivierengebied getroffen worden door een ernstige watersnoodramp, is de koning snel ter plaatse om hulpacties te coördineren, met bewoners te praten, en zelfs eigenhandig zandzakken te helpen verslepen om de dijken te verstevigen.

Zoiets hadden de Nederlanders nog nooit van één van hun eigen oude Prinsen van Oranje gezien, en ze omarmen hun koning al snel als hun eigen Lodewijk de Goede. De Fransman is erg gelukkig met zijn nieuwe thuisland, en is blij dat men hem zijn vreemde afkomst kan vergeven.

Napoleon is minder onder de indruk van de nieuwe koosnaam, en schrijft terug:

″Broer, wanneer men van één of andere koning zegt dat hij ‘goed’ is, betekent dat dat hij als heerser gefaald heeft.”

Het verschil tussen de twee moge duidelijk zijn…

Broedertwist op hoog niveau

De band tussen beiden bekoelt nog verder naarmate Napoleons tegenslagen op het slagveld zich opstapelen. De oorlogszuchtige veldheer heeft geld en troepen nodig om het vijandige Oostenrijk en Rusland het hoofd te bieden, terwijl loyale legers in de Hollandse kustgebieden de Franse achterhoede moeten verdedigen tegen de Britten. Maar Lodewijk weigert om zijn Nederland financieel verder te laten uitkleden, en nog meer Nederlandse burgers op te roepen om verplicht met Napoleons Grande Armée mee te vechten.

Wanneer zijn jongere broer keer op keer keizerlijke bevelen naast zich neer blijft leggen, is de maat vol. Napoleon is woest: Hij heeft een ondergeschikte bestuurder nodig om een satellietstaat te runnen, niet een omhooggevallen halve Hollander met – hoe verzint ‘ie het? – eigen ideeën. Maar Lodewijk voelt zich zeker van zijn zaak. ‘Nee’ is ‘nee’ – zelfs voor de keizer van Frankrijk.

Dat kan natuurlijk niet lang goedgaan. Napoleon beschuldigt Lodewijk ervan Nederlandse belangen boven die van Frankrijk te plaatsen – wat klopt -, en trekt eenzijdig bijna alle Franse troepen uit Holland terug. Net op dat moment ruiken de Engelsen bloed, en ondernemen hun invasie van Antwerpen en Vlissingen. Met alleen 9000 soldaten kan Lodewijk niets beginnen tegen een overmacht van wel 40.000 Britse troepen.

Vanuit Frankrijk worden er vervolgens met gemak 80.000 Franse soldaten terug de grens over gestuurd, en de Britten worden teruggeslagen. Na deze ‘reddingsactie’ stelt de keizer fijntjes voor dat Lodewijk het bewind neerlegt, aangezien hij duidelijk gefaald heeft in zijn taak om het Koninkrijk Holland te beschermen. Zelfs dan piekert Lodewijk er niet over om af te treden, en verklaart de aanwezigheid van de Franse troepenmacht als ‘onwettig’. Je moet maar durven!

Koning voor twaalf dagen

Uiteindelijk kan Lodewijk geen weerstand bieden aan zijn machtige broer. En dan neemt Lodewijk een opmerkelijk besluit… Het valt niet te zeggen of het uit liefde, angsthazerij, of vertrouwen in de goede afloop is, maar op 1 juli 1810 doet Lodewijk I op het allerlaatste moment toch afstand van de troon. Vervolgens kroont hij – om de onafhankelijkheid van het koninkrijk te bewaren – zijn amper zesjarige zoontje Napoleon Louis tot Lodewijk II, Koning van Holland!

De volgende dag vlucht de gewezen koning zelf vanuit Haarlem naar Oostenrijk; Napoleons kroonprins staat dan alleen – met zijn moeder als regentes – récht tegenover zijn machtige oom de keizer. Lang kan de kleine koning dan ook niet van zijn speelgoedrijkje genieten. Weer een dag later valt een groot Frans leger Nederland binnen om het keizerlijk gezag te herstellen.

Napoleon draait Lodewijks besluit terug, zet zijn neefje met zachte hand af, en lijft het Koninkrijk Holland in bij het keizerrijk. Frankrijk ligt vanaf dat moment officieel aan de Noordzee. Op keizerlijk bevel wordt de kleine Napoleon Louis terug naar Parijs gebracht; in totaal is hij maar twaalf dagen koning geweest.

Oom Napoleon neemt zijn kleine neefje gelukkig niks kwalijk, en laat hem rustig regeren over het kleine en ongevaarlijke Duitse hertogdom Berg, waar Napoleon Louis tot aan de grote nederlaag van keizer Napoleon zelf mag aanblijven als ‘groothertog’.

Wanneer Napoleons nieuwe keizerin hem een jaar later in 1811 een eigen zoon schenkt, wordt deze Napoleon François al bij zijn geboorte Koning van Rome. Tegelijkertijd verliest zijn jonge neefje Napoleon Louis in één keer zijn aanspraak op de keizerstroon.

Broer Lodewijk blijft in ongenade, en aan hem wordt asiel verleend door het vijandige Oostenrijk, waar hij zich tot 1813 terugtrekt. Wanneer zijn grote broer dan vernederend verslagen uit Rusland terugkeert, probeert Lodewijk nog één keer om de troon van Holland terug te vragen bij zijn broer. Napoleon zegt natuurlijk ‘nee’. Daarna zou het bovendien niet lang meer duren voordat ook de grote Napoleon helemaal niks meer te zeggen heeft…

Nog één laatste keer

Wanneer Napoleon in 1815 eindelijk door de verzamelde Europese grootmachten bij Waterloo definitief wordt verslagen, is er geen sprake meer van een vergroot Frankrijk; laat staan van een Koninkrijk Holland. De Europese grenzen worden opnieuw ingetekend, en de Oranje-Nassaus worden heer en meester gemaakt over het nieuwe Verenigde Koninkrijk der Nederlanden, waar ook de Zuidelijke Nederlanden – het latere België – en Luxemburg aan toegevoegd zijn.

Nu alles voorbij is wil Lodewijk graag nog eens terugkeren naar Nederland. Maar dat staat Willem I niet toe. Pas na diens dood krijgt de oude Lodewijk in 1840 eindelijk toestemming van koning Willem II, om nog één keer zijn geliefde Holland te bezoeken.

Hij reist voor de zekerheid onder een valse naam. Toch wordt hij herkend, en de bevolking komt er via-via achter dat het écht hun oude koning is! Een juichende menigte verzamelt zich onder het raam van zijn hotelkamer, en een ontroerde Lodewijk geniet nog één laatste keer van de genegenheid van zijn voormalige onderdanen.

Zal hij nog gedacht hebben aan zijn eigen woorden uit zijn afscheidsproclamatie, van zo’n 30 jaar eerder?

“Hollanders, Nimmer zal ik een goed en deugdzaam Volk vergeten, zooals gy zyt: Myne laatste gedachte, zoowel als myne laatste zugt, zullen voor uw geluk zyn.”

Zes jaar later overlijdt hij. Zijn zoon Napoleon Louis ligt dan al in het graf van zijn vader op hem te wachten. Hij was gestorven in 1831.

Plottwist: Toch nog een Bonaparte op de troon

De twee oudste zonen van Lodewijk sterven dus eerder dan hijzelf. Maar herinneren jullie je nog, dat Hortense en Lodewijk na het overlijden van hun eerste zoon even een betere periode in hun huwelijk hadden gehad? Hieruit was een derde zoon geboren: Charles Louis Napoléon.

Uitendelijk lukt het deze Bonaparte om met de wilskracht van zijn oom én de bekwaamheid van zijn vader nog één keer aan het hoofd te staan van een Frans keizerrijk – als Napoleon III. Hij wordt uiteindelijk de drijvende kracht achter een nieuw en modern Parijs.

Wat een verhaal, hè? Vader Lodewijk verliest dan wel het koninkrijk dat hij voor zijn kinderen bedoeld had, maar zijn jongste zoon wint voor zichzelf alsnog de troon van Frankrijk. Daarmee is hij de laatste Bonaparte, want na zijn afzetting in 1870 zal Frankrijk voor eens en altijd een republiek blijven.

….Of toch niet? Je zou het bijna niet geloven, maar ook nu nog bestaat er een club Bonapartisten, die sinds de ontbinding van het keizerrijk een lange lijn afstammelingen van Napoleons broer Jérôme naar voren schuift als de rechtmatige opvolgers van Napoleon. Deze Mouvement Bonapartiste, die zelfs over een eigen website en een Facebook-pagina beschikt, zet zich ook anno 2020 nog altijd quasi-serieus in voor het (enigszins onwaarschijnlijke) herstel van het keizerrijk.

Op dit moment beweren Prins Napoleon VII Charles en diens zoon Jean-Christophe – eveneens Prins Napoleon VII – allebei de enige rechtmatige kandidaat voor het keizerschap van Frankrijk te zijn. De Bonapartes zijn duidelijk het onderling ruziemaken nog altijd niet verleerd…

Als ik ergens een zwak voor heb, dan is het wel voor geschiedenis die van geen ophouden weet.

Ik wacht het herstel van het keizerrijk nog maar even rustig af; onder het genot van… een glaasje Napoleon-brandy!

---

Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:

Bart van Loo, Napoleon: De schaduw van de revolutie (2014).
NPO-documentaire ‘De IJzeren Eeuw’, aflevering 1: De Allereerste Koning (2018).
Omroep MAX-documentaire ‘Napoleon in Holland’ (2019).
House of Bonaparte op Wikipedia.org.
Louis Bonaparte op Wikipedia.org.
Lodewijk Napoleon op Wikipedia.org.
Napoléon-Louis op Wikipedia.org.
Napoleon-Lodewijk op Wikipedia.org.
Napoleon II op Wikipedia.org.
Napoleon III op Wikipedia.org.
Leidse buskruitramp op Wikipedia.org.
Watersnood van 1809 op Wikipedia.org.
Line of succession to the former French throne (Bonapartist) op Wikipedia.org.
Jean-Christophe, Prince Napoléon op Wikipedia.org