Van Hekendorp naar Oudewater; met de auto doe je er vijf minuten over. Maar afgelopen zaterdag beleefde ik deze route van nog geen vijf kilometer op een historische manier: Met de trekschuit! Het jaagpad op dit traject is hersteld, en zo kon de historische trekvaart weer in gebruik worden genomen. Uiterst langzaam, uiteraard, want de trekschuit doet er maar liefst een ruim uur over. Geen probleem, want wij genoten van de historische ervaring. Bovendien gingen we ook nog even op ‘familiebezoek’ in het Hekendorp van 1787.

Deze zomer kwam ik erachter dat er na meer dan 100 jaar weer eens een trekschuit in de vaart zou worden genomen, op de Hollandse IJssel tussen Oudewater en Hekendorp. Geweldig! Het leek me altijd al leuk om zoiets mee te maken. Maar voor mij was het ook nog extra bijzonder vanwege de locatie: In deze streek heeft een deel van mijn eigen voorouders eeuwenlang gewoond. Zo ook in het jaar 1787, toen prinses Wilhelmina van Pruisen, de vrouw van stadhouder Willem V, door patriotten werd vastgehouden in een boerderij bij de Goejanverwellesluis in Hekendorp.

Even een stukje geschiedenis ophalen: Aan het einde van de 18^e eeuw waren de Nederlanders verdeeld over de gang van zaken in het land. Een deel van hen was prinsgezind, en schaarde zich achter stadhouder Willem V (de vader van de latere Koning Willem I). Hun tegenstanders noemden zichzelf patriotten, en zij eisten onder andere inspraak in een meer democratische regering. Zij vonden de stadhouder maar een slappeling, en wilden af van de machtige kliek rond deze Prins van Oranje. Nederland was in die jaren lang niet meer zo’n machtig land als in de Gouden Eeuw.

Prinses Wilhelmina van Pruisen was echter een pittige tante, die zich niet zomaar uit het zadel liet werpen. Zij wilde deze patriotten een lesje leren. Ze reisde daarom van Nijmegen af naar Den Haag, om met de Staten van Holland te overleggen. Maar voordat zij die stad kon bereiken, werd haar koets tegengehouden op zo’n acht kilometer afstand van de Goejanverwellesluis, strategisch gezien een belangrijk knooppunt. Prinses Wilhelmina werd gevangengezet door de patriotten, die voor dat doel een nabijgelegen boerderij gebruikten.

En precies dáár woonde mijn oudgrootouder, Lambartus Leeuwenhoek (1771-1826) in zijn jeugd. Vijftien jaar was hij, toen de patriotten zich inkwartierden in de boerderij van zijn oom Adriaan Leeuwenhoek. De gevangenneming van Wilhelmina van Pruisen zal een hele heisa zijn geweest; zomaar hoog bezoek!

Na een paar uur mocht de prinses weer vertrekken, maar dan wel in de richting waar ze vandaan gekomen was. Uiteraard liet zij het er niet bij zitten, en ze schakelde haar broer – de koning van Pruisen – in. Zo kwam een omvangrijk Pruisisch leger enkele weken later verhaal halen. De patriotten moesten halsoverkop Nederland ontvluchten, en de stadhouder en zijn vrouw kregen weer de macht in handen. Reden voor de koning van Pruisen om in de hoofdstad Berlijn een passend monument ter ere van zijn overwinning te bouwen; de Brandenburger Tor.

De boerderij van Adriaan werd voor straf geplunderd door de Pruisen, wat een grote schadepost voor de familie opleverde. Toch lijkt het erop dat hij relatief neutraal tegenover beide partijen stond. Hij mocht tenslotte naderhand zijn openbare functies behouden, ook wanneer de machtsbalans tussen patriotten en orangisten in de laatste jaren van de 18^e eeuw weer verschoof. Zijn boerderij stond waarschijnlijk eenvoudigweg op de verkeerde plek.

Een fijn toeval: ‘Prinses en Patriot’ in Hekendorp

Inmiddels is de boerderij al lang niet meer in familiebezit, maar een interessant verhaal blijft het wel. En toevallig bleek dat er op de dag waarop wij kaartjes voor de trekvaart hadden gereserveerd een heus evenement in het anders zo rustige Hekendorp plaatsvond: Prinses en Patriot.  Voor het eerst in 32 jaar werd de gevangenneming van Wilhelmina van Pruisen weer nagespeeld door acteurs. Daarnaast was bij hoge uitzondering juist die betreffende boerderij te bezoeken. Dat lieten wij ons geen twee keer zeggen!

Het was voor ons erg leuk om de oude boerderij, die van buiten prachtig gerestaureerd is, ook eens van binnen te mogen bekijken. Op dit moment wordt de boerderij grondig verbouwd, dus eerlijk gezegd was het een behoorlijke bouwput. Maar om in de woonruimte van mijn voorouders te hebben gestaan – en in de voorkamer waar prinses Wilhelmina vastzat – was toch een bijzondere ervaring.

Maar al gauw hoorden we buiten op de brug van Goejanverwelle trompetgetetter. Er was hooggeëerd bezoek in aantocht! Op de plek waar zo’n 200 jaar geleden de prinses werd binnengehaald, werd het verzamelde publiek getrakteerd op een leuk stuk dorpstheater, waarbij werkelijk alles uit de kast werd gehaald.

De enthousiaste acteurs legden met humor dit verwarrende, maar boeiende stukje geschiedenis aan ons moderne Nederlanders voor; hier en daar met wat dichterlijke vrijheid. Zo kreeg warempel kaasboer Adriaan Leeuwenhoek een verrassend grote rol in de revolutionaire beweging, en probeerde hij bovendien zijn kaas te slijten aan een gepikeerde prinses.

Ook het vervolg werd aan het publiek getoond, met dank aan Saluutbatterij Bastion Rijdende Artillerie uit Naarden. Zij kwamen als de Pruisische troepen de patriotten wegjagen, met heuse kanonschoten op de achtergrond.

En zo werd het de hoogste tijd om naar het festivalterrein te gaan. We aten er een broodje, en schudden even de hand van ‘Adriaan Leeuwenhoek’. De Hekendorpers hebben echt een ontzettend leuk evenement neergezet, en stiekem hoop ik dat het geen 32 jaar duurt, voordat er een volgende editie komt!

Rond half twee verlieten wij dit gezellige tafereel, en liepen naar de Wilhelmina van Pruisenbrug. Immers, de trekschuit zou vertrekken!

Met de trekschuit op de Hollandse IJssel

De trekschuit is een van de oudste middelen van openbaar vervoer. Lange, vrij platte boten werden met behulp van opgetuigde paarden voortgetrokken langs een afgegraven kanaal. Het paard liep over een speciaal pad, het zogenaamde jaagpad. Reizen op deze manier was handig, omdat er voor de voortstuwing van de boot geen wind nodig was. De oudste Nederlandse trekvaart die speciaal bedoeld was voor het vervoeren van reizigers, is de bekende Haarlemmertrekvaart. Deze werd al aangelegd in 1632.

Reizen met de trekschuit ging – zeker vanuit huidig perspectief – ontzettend langzaam. Lopend was je soms sneller, maar ja, met de schuit hoefde je je tenminste niet zelf in te spannen. Bovendien konden bijvoorbeed post en bagage gemakkelijk mee. Ook Jacob van Lennep reisde stukken met de trekschuit tijdens zijn voetreis door Nederland in 1823.

Het leek mij juist ontzettend leuk om deze trage manier van reizen zelf eens mee te maken. En gelukkig is Reederij De IJsel deze zomer begonnen met een proef. Zo voeren wij in een echte Friese snik uit 1902, die werd voortgetrokken door het gemotiveerde werkpaard Ivor. Het was een heerlijke nazomermiddag op het water, en het was erg fijn om zo rustig in stilte door het water van de Hollandse Ijssel te glijden.

Want kalm, rustig en stil was het zeker – behalve wanneer het touw even slap hing en zo achter een opstakel aan de wal bleef hangen. Dan moesten de schipper en de begeleiders van Ivor aan de slag. In vroeger tijden waren deze hindernissen er beslist niet, want paaltjes, struiken en hobbyvissers belemmeren de voortgang. Jaagpaden werden zorgvuldig vrijgehouden; dat was wel zo makkelijk.

Tijdens de kalme tocht had ik alle ruimte om te mijmeren. Ik probeerde mij voor te stellen hoe reizigers in de vroege 19^e eeuw dagelijks gebruik maakten van de vele jaagdiensten. Rond 1808 deden er bijna vierhonderd afzonderlijke trekschuiten dienst op de vele riviertjes en kanalen in de provincies Holland, Friesland, Groningen en Overijssel. Uiteraard zelden met zulk ideaal weer als wij hadden! Het lange, trage reizen door wind en regen moet bijzonder koud, donker en saai zijn geweest. Maar het was ongetwijfeld nog altijd betrouwbaarder en comfortabeler dan het reizen over de vaak onverharde wegen.

Pas na het eerste kwart van de 19^e eeuw kreeg de trekvaart echte concurrentie, eerst langzaam door de diligence op de nieuwe rijkswegen,  en vanaf de jaren 1840 door de stoomboot en de stoomtrein. Toch bleven er zelfs nog tot het einde van de eeuw trekschuiten langs veel jaagpaden varen.

En na zo’n uurtje rustig op het water onderweg te zijn geweest, met mijn telefoon in de vliegtuigmodus, kan ik me stiekem wel voorstellen dat het fijn zou zijn om de trekschuit nog een kans te geven. Op een mooie nazomerdag kun je niet beter onthaasten.

Ik geniet nog even met een kopje thee na van deze fantastische dag!

---

Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:
www.wilhelminavanpruisen.nl
www.reederijdeijsel.nl

Tip: Ook varen met de trekschuit? Reederij de Ijsel vaart dit seizoen nog uit op 21 en 28 september en op 5 oktober.