Het is een favoriet onderwerp bij schrijvers als Jane Austen en Charles Dickens: Hoe gedraag je je gepast tussen andere mensen en met welk gedrag sla je beslist een flater? Je kunt er zo lekker je vingers aan branden, de etiquetteregels binnen de high society en middenklasse. Laat staan dat die ook in de loop van de tijd nog eens behoorlijk kunnen veranderen. Mallory James schreef een compact boek over etiquette gedurende de hele 19e eeuw. Dat is nogal een uitdaging.

Een boek over Victoriaanse etiquette is natuurlijk helemaal in mijn straatje, en daarom was ik blij dat ik dit boek van de Britse uitgever mocht recenseren. En toen ik de grappige kaft van Elegant Etiquette in the Nineteenth Century met komische rampzalige schets had omgeslagen, was ik meteen ingenomen met de weloverwogen en uitgebreide inleiding. Etiquette, zo vertelt James, is niet een kwestie van snobisme en belangrijkdoenerij: Het is de kunst van het omgaan met de ander, en om deze persoon nooit in een ongemakkelijke positie te brengen. Etiquette gaat over vriendelijke en correcte omgang tussen mensen die elkaar niet zo goed kennen, maar wel met elkaar om (moeten) gaan. En dan zijn enkele duidelijke regels wel zo handig.

Het onderwerp van etiquette won enorm aan populariteit in de 19e eeuw. En dat is helemaal niet zo gek. Het is juist in deze eeuw dat mensen maatschappelijk mobiel werden, en dat een rijke handelaar plotseling kon dineren met iemand van adel. Door meer nadruk te leggen op regels, deed men een poging om dat mogelijk onvoorspelbare contact vlotjes te laten verlopen. Althans, met name voor ambitieuze leden van de middenklasse kon een etiquetteboekje nog wel eens uitkomst bieden om hogerop te komen. Niet voor niets verschenen er vanaf de jaren 1860 boeken met de titel Etiquette For All. Leden van de High Society kregen correcte omgangsvormen natuurlijk met de paplepel ingegoten.

Uit alle etiquetteboeken blijkt dat de order of precedence (de volgorde van rangen en standen), erg belangrijk was. Wie werd aan wie voorgesteld, wie mocht als eerste de dinerzaal betreden en wanneer sprak je iemand met zijn titel aan? Ongetwijfeld waren er mensen die hun kennis van de juiste regels gebruikten om een Ons-Soort-Mensen-gevoel te creëren, maar eigenlijk was (en is) een dergelijk snobisme volgens de etiquetteregels ongepast. Respectvolle en vriendelijke omgang met elkaar, dat was het doel van alle regeltjes. Dat dit niet altijd even makkelijk was, laat James in haar boek echter duidelijk zien.

Want die order of precedence, dat was een heel gepuzzel. Niet voor niets begint James de eerste van haar elf hoofdstukken met een lesje Britse titels, functies en aanspreekvormen. Pfff, wat ingewikkeld! Ik vond het wel heel nuttig om alles eens op een rijtje gezet te zien worden: Onder de Vorst stonden de Duke, Marquis, Earl, Viscount en Baron. Mensen met deze titels waren van adel, ze waren leden van de zogenoemde peerage. Daarnaast waren er twee titels mogelijk voor gewone mensen (commoners), en meestal behoorden zijn tot de gentry. Hun ranken waren Baronet en Knight.

Klinkt nog overzichtelijk, nietwaar? Maar naast rangen had je ook aanspreekvormen, en moest je rekening houden met zaken als leeftijd, man-vrouw-verhoudingen en de vraag of iemand getrouwd was. Rang ging altijd voor geslacht of huwelijkse staat, maar bij mensen met gelijke titel of zonder titel ging een weduwe bijvoorbeeld voor een spinster. Je moet het maar weten.

Bij alle onderwerpen die James verder in haar boek aanspreekt (introducties, gedrag op straat, morning calls, dineren en balls, brieven schrijven, courtship en bedienden), komt deze ingewikkelde volgorde van belangrijkheid aan de orde. En omdat James – etiquettair heel correct – niemand wil beledigen door eventueel te spelen met iemands naam, noemt ze de mensen in haar voorbeelden meestal Mr. A of Baron B. En dat blijkt voor de leesbaarheid van haar boek niet zo’n handige keuze. Doordat de meeste voorbeeldpersonen geen naam hebben, is het wat ingewikkeld om wijs te worden uit de wirwar van mensen A, B, C en X. Dat het voor de schrijfster zelf ook niet altijd haalbaar is om alleen letters te gebruiken, blijkt uit het feit dat ze deze methode halverwege ook even laat varen. Misschien had ze als uitgangspunt beter namen uit romans kunnen gebruiken om haar voorbeelden meer houvast te geven. En het is toch ook leuk om te weten welke rank bijvoorbeeld Lady Catherine de Bourgh heeft ten opzichte van Eliza Bennet? Of dat Lydia haar zussen als jongste voorbijstreeft door als eerste te trouwen?

Zoals ik al zei is dit boekje echt iets voor mij: Het is grondig, het is geannoteerd en het heeft een bibliografische index en beslaat in een dappere poging de ontwikkelingen binnen de etiquette van de hele 19e eeuw. Ik vind dat echt een geweldig idee, maar helaas is het boekje wat mij betreft te klein om zulke grote onderzoeksvelden aan te snijden. Hierdoor blijft de analyse noodzakelijkerwijs soms wat oppervlakkig.

Elegant Etiquette in the Nineteenth Century ziet er op het eerste gezicht frivool uit, en ook de smaakmaker op de achterkant is vlot en laagdrempelig hip geformuleerd. Zoals:

“Dive into the Nitty-gritty of etiquette in a world of elegant drawing rooms and horse-drawn carriages.”

Of:

“Have you ever wondered what it would have been like to live in the nineteenth century? How would you have got a partner in a ballroom? What would you have done with a letter of introduction? And where would you have sat in a carriage?”

Maar de inhoud is eigenlijk eerder wetenschappelijk in stijl te noemen, zodat de eerste indruk misschien niet de lading dekt. Voor mij was de wetenschappelijke insteek echter een positieve verrassing.

En, handig voor mensen die snel dingen willen opzoeken: Aan het einde van elk hoofdstuk geeft de schrijfster een puntsgewijze samenvatting van de belangrijkste etiquetteregels. Handig om nog even iets na te zoeken, of gewoon even lekker door te bladeren.

Ik kan wel zeggen dat ik dit boekje erg leuk vond en dat ik er veel leuke en merkwaardige weetjes van heb opgestoken. Zoals:

• Als een man een bezoekje brengt legt hij zijn hoge hoed naast zich op de grond. De hoed in de gang laten is doen alsof je thuis bent en dus veel te familiair.
• Vis eet je correct met behulp van een stuk brood.
• Het is niet onbeleefd om het laatste stukje gerecht van een schaal te pakken, eerder het tegenovergestelde is waar: Door het te laten liggen, suggereer je namelijk dat de gastvrouw niet in staat is om het gerecht aan te vullen. Ik zal het onthouden als ik nog eens mijn oog heb laten vallen op een ogenschijnlijk laatste stukje taart….

Voor fans van leuke weetjes is dit boek dus zeker een aanrader. En soms deed het boek me een beetje terugverlangen naar de tijd waar wij ook in Nederland nog wat meer aan omgangsvormen deden. “Normaal doen” lijkt de maatschappelijke norm geworden, maar wat is dat dan?

Een mooie gedachte om over na te denken tijdens een kopje thee.

---

Dit boek kreeg ik ter review opgestuurd door de uitgeverij.
Mallory James heeft ook een blog over 19^e-eeuwse etiquette: Behind The Past.