Als je maar zo’n acht jaar op de troon zit, kun je als koning maar moeilijk een stempel drukken op een ambtsperiode. De Nederlandse koning Willem I had bijvoorbeeld Nederland opgebouwd. En Willem III? Nou ja, die had een boel persoonlijke problemen, maar was met zijn 40 jaren op de troon echt de koning voor een hele generatie. Daartussen staat Willem II er toch een beetje bij als een kleurloze vorst, die als enig belangrijk wapenfeit een grondwetswijziging op zijn naam mocht schrijven. Zijn leven als kroonprins was echter veel boeiender. Tijd om wat meer over hem te vertellen.

Toen Willem I in 1840 afstand deed van de troon, werd zijn zoon Willem – Guillot voor vrienden en familie – uiteraard zijn opvolger. Guillot wilde net als zijn vader heel graag koning worden, en had als jonge prins allerlei verlichte ideeën opgedaan, over hoe je een land zou moeten besturen. Helaas moest hij nogal lang wachten voordat hij de kans kreeg om zich te bewijzen: In 1840 was hij al 48 jaar oud.

De jonge jaren van Guillot bevatten voor ons echter spannende episodes om te lezen, die vaak vergeten worden. Zo was zijn jeugd als Prins van Oranje ongeveer een aaneenschakeling van verre reizen, Middeleeuwse kastelen, feesten, en complotten om ergens op de troon te komen, met als hoogtepunt een allesbeslissende veldslag. Wisten jullie dit al van onze tweede Oranje-koning?

Willem II voelde zich niet echt thuis in Nederland

De Oranje-Nassaus zijn welliswaar de vorsten van Nederland, maar juist Guillot bracht zijn hele jeugd buiten de Lage Landen door. Toen hij twee jaar oud was vluchtten zijn opa, stadhouder Willem V, en zijn vader, Willem Frederik (later: Koning Willem I) uit terechte vrees voor revolutionair geweld naar Engeland. En terwijl hun oude Republiek zich steeds meer op Frankrijk richtte, zou de familie zelf een tijdlang blijven verhuizen. Eerst bleven de Oranjes een paar jaar bij koning George III in Groot-Brittannië wonen, om daarna koninklijk onderdak te zoeken bij familie van moederskant in Pruissen.

Zo groeide Guillot op in Berlijn, waar hij genoot van zijn leven met vrienden en studiegenoten aan de militaire academie. Hij voelde zich als tiener dan ook vooral Pruis, en wilde het liefste samen met zijn vrienden vechten voor de Pruissische koning, en trouwen met één van zijn Duitse nichten. Holland – het land dat zijn familie had verjaagd – was hem vreemd, en interesseerde hem weinig.

Pas in 1813, toen Napoleons dagen ten einde liepen, ging hij voor het eerst terug naar de Nederlanden. En uiteindelijk koos hij ook binnen die landsgrenzen liever voor het zuidelijke Brussel, dan voor het stijve Den Haag, waar zijn vader de baas over hem speelde. Die had grootse plannen voor zijn oudste zoon.

Willem II was bijna prins-gemaal in Engeland geweest

Koninklijke huwelijken waren eigenlijk altijd gearrangeerd, en dat betekende dat er al vroeg plannen klaarlagen voor de toekomst van de Prins van Oranje. Toen hij zestien jaar was, en feitelijk prins-zonder-land, leek het zijn vader een goed idee als Guillot zou trouwen met Charlotte, de kroonprinses van bondgenoot Groot-Brittannië. Hij zou dan feitelijk dezelfde positie krijgen als later Albert bij zijn Victoria.

De Nederlandse Guillot was als protestantse prins van koninklijke bloede op papier een goede kandidaat, en koning George IV zag de match ook wel zitten. Guillot werd dus naar Engeland verscheept, en wonder boven wonder vonden hij en Charlotte elkaar nog aardig ook! De twee spraken openhartig met elkaar over de genânte koppelactie van hun beide vaders, en dat schiep een band. Er was zelfs kort sprake van een verloving.

Maar uiteindelijk besloten de twee er toch vanaf te zien. Charlotte had geen zin om de eis van haar vader om vaak naar Den Haag te moeten te aanvaarden; en Guillot vond het vervelend dat Charlotte, naast het feit dat ze in haar affectie erg wispelturig was, niet alleen oog voor hem had. Na de pijnlijke verbreking van hun verloving zou Charlotte uiteindelijk trouwen met Leopold van Saksen-Coburg. Zoals jullie in dit blog kunnen lezen, was dat huwelijk ongelukkig kort.

Zonder Willem II had Napoleon de Slag bij Waterloo gewonnen

Dat lijkte een wel hele boude uitspraak; alsof ik als Nederlandse geschiedenisblogger de eer bij de Hertog van Wellington zou willen wegkapen. Niet is echter minder waar, want dit compliment aan Guillot komt niet van mij, maar van niemand minder dan Napoleon! De inmiddels verbannen Franse keizer was erg onder de indruk van de krijgskunsten van de Nederlandse prins, en zei daarover:

“De Prins heeft […] bewezen een génie de la guerre te bezitten. Alle eer voor de veldtocht komt hem toe. Zonder hem zou het Britse leger vernietigd zijn voor het slag had kunnen leveren.”

Zo’n compliment is natuurlijk niet niks, al zijn er natuurlijk meerdere mensen geweest die de Slag bij Waterloo voor de Europese coalitie tot een goed einde hebben gebracht. De verbannen ex-keizer wilde met deze uitspraak waarschijnlijk zijn Britse vijanden een hak zetten.

De Britten waren in ieder geval niet gecharmeerd van deze lof aan het Nederlandse adres, en besloten het ten gunste van de Hertog van Wellington gewoon te negeren, en het oranje tintje aan de overwinning in het collectieve geheugen te laten vervagen.

Willem II was bijna Willem I geweest

Het klinkt wat zuur voor onze eerste koning, maar toen de Europese leiders na het verslaan van Napoleon op het punt stonden om de landkaart van Europa opnieuw in te kleuren, zaten ze eigenlijk best wel met de Oranjes in hun maag. De oudere Prins Willem Frederik was bazig en koppig, en veel te stug en ambitieus tijdens onderhandelingen. En dat terwijl hij tijdens de oorlogen tegen Napoleon nota bene een onhandige en ongetalenteerde militair was gebleken…

Zijn zoon Guillot had eigenlijk veel betere papieren voor het koningschap. Hij was vriendelijk, diplomatiek en internationaal geliefd. Maar ja, omdat een erfmonarchie nu eenmaal valt of staat bij de opvolging van vader op zoon, leek het niet handig om Willem Frederik, zoon van de stadhouder, zomaar ter zijde te schuiven. Want als je bereid blijkt om één machthebber ter zijde te schuiven, dan zaag je ook aan de legitimiteit van de opvolger. Willem Frederik werd dus koning Willem I, en Guillot moest nog even wachten.

De ambitieuze aard van Koning Willem I is trouwens mooi in dit schilderij weergegeven.

Willem II had koning van Frankrijk kunnen zijn

Het wachten op de troon van zijn vader – of enige troon op zich – was niet Guillots grootste talent. Bij zijn bruiloft met Anna Paulowna, het zusje van de machtige Russische tsaar, had hij kunnen proeven van echte grandeur. Al gauw bleek de realiteit van het Koninkrijk der Nederlanden te min voor de jonge prins. Om zijn vader en diens regering in Den Haag zoveel mogelijk uit de weg te gaan, zetten Guillot en Anna hun eigen hofhouding op in de zuidelijke hoofdstad Brussel. Zij omringden zich daar met luxe en comfort. En gelijkgestemden.

In Brussel liet de prins zich graag inpalmen door allerlei ambitieuze vleiers, die zich net als hij afkeerden van het regeringsbeleid van zijn vader. Toen hij via geheime praatclubjes in contact kwam met een aantal gevaarlijke radicalen, werd Guillot zelfs benaderd om deel te nemen aan een samenzwering tegen de Franse koning Lodewijk XVIII. De positie van deze impopulaire vorst was al erg zwak, en deze groep hoopte – met een extra zetje – een meer liberale, meer verlichte koning naar voren te schuiven. Of Guillot dat wilde zijn… Het zal je maar gevraagd worden.

De Nederlandse kroonprins voelde zich enorm vereerd; na Waterloo bleven zijn talenten onbenut, en onder zijn vader viel er geen eer te behalen. Na een tijdlang dubben besloot Guillot dat hij de juiste man was om Frankrijk te leiden. Hij zou akkoord gaan.

Maar Guillaume I van Frankrijk zou er niet komen. Adviseurs van zijn vader hielden de Brusselse underground al jaren goed in de gaten. Koning Willem I confronteerde zijn zoon met hun bevindingen, maar Guillot ontkende in alle toonaarden dat hij de aanbiedingen serieus overwoog.

Wie het plan uiteindelijk écht tegenhield, was Guillots zwager, Alexander I van Rusland. Guillot ging naar hem voor geheime steun, maar ving bot. De tsaar vond een staatsgreep in Parijs een veel te grote bedreiging voor de Europese stabiliteit en veiligheid, en zou de prins dus zeker niet steunen. Zo kwam er een streep door het hele plan, en Guillot bleef ontevreden over zijn positie in de wacht.

Willem II werd bijna de koning van België

Het zou niet lang duren voordat Guillot een nieuwe kans zou krijgen. Want na zo’n 15 jaar proberen bleek het experiment van een Verenigd Koninkrijk der Nederlanden een flop. Koning Willem I was niet werkelijk geïnteresseerd in de wensen van de zuidelijke helft van zijn volk, en wat een ‘complete en ondeelbare unie’ had moeten worden, begon diepe scheuren te vertonen.

In 1830 kwamen de Belgen in opstand. Guillot kreeg van zijn vader de opdracht om naar Brussel af te reizen, en daar koste wat kost orde op zaken te stellen. Eenmaal daar aangekomen werd de prins opgewacht door een grimmige, gewapende menigte. Vertrouwend op zijn lange band met de Brusselaars zocht Guillot hen op; en met gevaar voor eigen leven begaf hij zich onder de opstandelingen voor een goed gesprek met hun leider.

Wat hem toen werd voorgesteld was voor Guillot wel even schrikken. Hij mocht kiezen: Óf hij zou als gijzelaar van de opstandelingen in Brussel moeten blijven, óf hij zou zich ter plekke laten uitroepen tot de kersverse koning van een onafhankelijk België!

Guillot moest snel beslissen. Koning van zijn eigen volk, van zijn geliefde Zuidelijke Nederlanden, zonder nog langer in de schaduw zijn vader te hoeven leven: Het moet een fantastisch vooruitzicht hebben geleken. Toch wist Guillot dat hij zijn vader niet zo kon laten vallen door het land in tweeën te scheuren – al was het alleen maar omdat een scheuring van het Huis Oranje-Nassau geen goede start van zijn eigen koningshuis zou zijn.

Guillot vroeg om een derde optie; om de eisen van de Belgen aan zijn vader in Den Haag voor te mogen leggen. Guillot zo kwam met de schrik vrij. Zoals bekend liet Koning Willem I zich niet vermurwen, en stuurde aan op een gewapend conflict. Dit resulteerde in de uiteindelijke afscheiding van België in 1831. En… de nieuwe Koning der Belgen werd niemand minder dan Leopold van Saksen-Coburg; de weduwenaar van zijn ex-verloofde, Charlotte.

Willem II was een echte romanticus

Door de hele episode met de Belgische opstand had Guillot in het gehalveerde Nederland weinig vrienden meer over. Bovendien was zijn vader zijn eerzuchtige zoon behoorlijk zat. Teleurgesteld trok de kroonprins zich een tijdlang terug uit de schijnwerpers. Dan maar meer tijd vrijmaken voor zijn hobby.

Guillot was namelijk gek op kunst. Als kind las hij graag romantische geschiedenisverhalen over middeleeuwse ridders en kastelen, en tijdens zijn studententijd in Engeland bezocht hij graag oude kastelen. Deze voorliefde vertaalde zich snel naar een belangstelling voor schilderijen, en met zijn vorstelijke budget ontpopte Guillot zich tot een gepassioneerde kunstverzamelaar.

Na het verlies van zijn Brusselse hof maakte Guillot van de nood een deugd, en toverde zijn stadspaleisje in Den Haag grotendeels om tot een eigen kunstgalerie. Zo werd Kneuterdijk eind jaren 1830 grondig verbouwd, met een nieuwe ‘gotische zaal’ naar middeleeuws voorbeeld. Hier kwamen de pronkstukken uit zijn collectie te hangen, zoals werken van Van Eijk, Michelangelo, Rembrandt, Rubens, Da Vinci, en andere oudere meesters. Als koning trakteerde hij zichzelf elke maand op een topstuk.

Helaas is er van Guillots roemrijke collectie tegenwoordig weinig meer over. Na zijn overlijden bleef de koninklijke familie met zulke hoge schulden achter, dat Anna en de kinderen zich genoodzaakt voelden om een groot deel van de verzameling te verkopen.

Willem II was doelwit van afpersing

Die torenhoge schulden waren niet uit het niets ontstaan. Behalve een dure smaak had Guillot als prins ook een honger naar actie en avontuur, wat hem vaak in de problemen bracht. En belangrijke personen met problemen zijn gevoelig voor chantage.

Guillot was altijd een fervente militair geweest, en door de spanning van de oorlogen tegen Napoleon een onrustige ‘adrenaline junkie’ geworden. Zonder actie verveelde hij zich snel, waardoor hij zich te vaak met spannende figuren inliet, of met duistere zaakjes mee zou doen. Zoals bijvoorbeeld het complot tegen de Franse koning, samenspannen met Belgische orangisten, of zelfs plannetjes voor de afzetting van zijn eigen vader! Wat veel mensen niet weten is dat Willem I in 1840 moest aftreden onder druk van zijn tegenstanders, van wie er één in het geniep zijn eigen zoon was. Kijk, dat krijgen we meestal niet in schoolboekjes te lezen…

Daarnaast zag Guillot in deze schimmige ontmoetingen met politieke opportunisten ook een kans om een kant van zichzelf te tonen, waar in zijn tijd geen begrip voor was. Hoewel Guillot en zijn vrouw Anna erg van elkaar hielden, voelde hij zich namelijk ook aangetrokken tot mannen. En mensen die dat wisten, probeerden daar hun voordeel mee te doen.

Zo zou Guillot tot aan het einde van zijn leven problemen blijven houden met oplichters en afpersers die een slaatje uit zijn ‘onhandige’ contacten wilden slaan. Het afkopen van deze duistere figuren met kapitalen aan zwijggeld, reiskosten naar het verre buitenland, en zelfs met posten binnen zijn eigen secretariaat, kostte hem en de Nederlandse staat veel geld, tijd en moeite. En dat ging natuurlijk allemaal ten koste van zijn aandacht voor het koningschap.

Willem II was een interessante prins, maar een saaie koning

Naast alle schandalen zou Guillot als koning Willem II uiteindelijk niet zo goed uit de verf komen. Ondanks de verheven idealen uit zijn jeugd had de nieuwe vorst eigenlijk geen hoofd voor staatzaken. Hij was snel afgeleid, vond al die bureaucratische rompslomp saai, en vergat regelmatig met welke ministers hij nu wel of niet over belangrijke zaken gesproken had.

Helaas had Willem II behalve zijn eigen tekortkomingen ook zijn tijd tegen. Hij had van zijn vader een armlastig land met problemen geërfd. Zoals hierboven al genoemd zou gesteggel rond een nieuwe grondwet uiteindelijk zijn regeringsperiode overschaduwen. Als jonge prins had hij vaak met zijn vader in de clinch gelegen over een democratischere grondwet, maar nu hij er zelf over moest beslissen, bleek hij plotseling een stuk conservatiever, en gehecht aan zijn macht.

Uiteindelijk werd de roep om verandering ook voor Willem II te groot.  Hij zwichtte in 1848 voor de druk; deels uit vrees voor revolutie, maar waarschijnlijk mede uit angst voor chantage. Zo werd hij naar eigen zeggen binnen één nacht van très conservatif, très liberal. Hierbij liet hij zijn ministers in de kou staan, door te doen alsof hij nooit tegen een verruiming van de grondwet was geweest. Zijn populariteit bij het volk ging uiteindelijk duidelijk voor.

Terugblik: Hoera voor de koning?

Is Willem II nu een koning is geweest om positief op terug te kijken? Je zou kunnen opmerken dat Guillots persoonlijke levenswandel samenloopt met het succesverhaal van het nieuwe Nederland: Vanaf het begin veel potentie voor internationale grootsheid en grandeur, maar uiteindelijk door vriend en vijand voorbijgestreefd, en door de feiten ingehaald.

Guillots energie en ambitie maakten hem misschien ooit tot de ideale prins voor een dynamisch en krachtig Nederland. Maar wanneer diezelfde eigenschappen omsloegen naar roekeloosheid en dagdromerij binnen een uitgeput staatsbestel, kon het eindresultaat eigenlijk niet anders dan middelmatig zijn. Of zijn vader daar nu schuld aan had of niet; zowel Nederland als Guillot waren eigenlijk al uitgespeeld zodra zijn koningschap begon.

Toch vind ik dat we Willem II mogen herinneren als een kleurrijke en boeiende persoonlijkheid, die ondanks zijn korte tijd op de troon letterlijk in het midden van de Nederlandse 19^e eeuw stond; van Waterloo, langs de veranderende band met België, naar het ontwerp van de nieuwe grondwet van 1848 – toch de basis van onze moderne democratie. En zo leest zijn leven als een spannend boek.

Het is weer tijd voor mijn kopje thee. ‘Ceylon orange pekoe’ lijkt me wel zo toepasselijk.

---

Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:
Jeroen van Zanten: Koning Willem II: 1792-1849 (2013).
Dorine Hermans en Daniela Hooghiemstra: ‘Voor de troon wordt men niet ongestraft geboren’ – Ooggetuigen van de koningen van Nederland, 1813-1890 (2008).
Willem II der Nederlanden op Wikipedia.org (NL) en (ENG).