Mr. W. is historicus. En het leuke is dat wij daarom samen heel lang kunnen discussiëren over onderwerpen die ons beiden bezighouden. Daarbij brengen we allebei verschillende inzichten in; zoals bij het schilderij The Ball On Shipboard (1874) van James Tissot. Waar ik me – heel stereotype – vergaapte aan de mooie jurken van de dames op het bal, had Mr. W. oog voor de vele vlaggen in de scène. En daarin ontdekte hij leuke details. Tijd voor een gastblog!

Al eerder schreef Josephine een blog over James Tissot, en zijn voorliefde voor het portretteren van zelfverzekerde jongedames in de prachtigste japons. Tissot was opgegroeid in het stoffenmagazijn van zijn vader, waardoor hij veel kennis van allerlei stoffen had. Dit zie je dan ook terug in de prachtig glooiende materialen waarvan de jurken op zijn schilderijen zijn gemaakt.

Typerend voor Tissot is de vluchtigheid van zijn geschilderde scènes: Even knipperen, en het moment van die ene blik is voorbij. Daardoor geeft de schilder een suggestie van het leven van alledag, net zoals de pas uitgevonden fotografie dat deed.

Tegelijkertijd zijn Tissots plaatjes ook modern in zijn portrettering van vrouwen. Zij staan er vaak zelfbewust of koket op. Vrouwen mochten bij Tissot méér zijn dan engelachtige schepsels met nederig teneergeslagen ogen. Hij schilderde zelfredzame persoonlijkheden met een gevoel voor stijl, humor en zelfvertrouwen.

Deze moderne kijk op de vrouw en de schilderkunst viel destijds niet bij iedereen in de smaak. Het was een tijd waarin velen vonden dat kunst een hogere betekenis zou moeten te hebben. De kunstenaar hoorde zijn publiek iets moreel verheffends, aangenaams en deugdzaams aan te bieden. En Tissot gaf daar eigenlijk nooit gehoor aan. John Ruskin (1919-1900), de belangrijkste criticus van zijn tijd, omschreef diens werk als “unhappy mere colour photographs of vulgar society.” De opkomst van de zogeheten Aesthetic Movement gaf echter meer ruimte aan ‘kunst om de kunst’.

Voor ons geven juist deze fleurig geschilderde kiekjes een uniek inkijkje in het rijke Victoriaanse leven.

The Ball On Shipboard

Op The Ball On Shipboard zien we de Victoriaanse high society zoals we ze eigenlijk niet vaak te zien krijgen. Tissot nodigt ons uit om eens rustig rond te kijken bij de jaarlijkse regatta; de zeilwedstrijd die sinds 1826 iedere augustus bij het Isle of Wight gehouden wordt. Wie de locatie kent, snapt meteen dat dit evenement ook een koninklijke aangelegenheid is. Osborne House, een buitenverblijf van de koninklijke familie, ligt immers dichtbij. In de tweede helft van de 19^e eeuw was de regatta een van de hoogtepunten van de aristocratische sociale kalender.

En zoals het meestal bij dat soort gelegenheden gaat, was het vooral belangrijk om ‘zowel te zien als gezien te worden.’

Tissot zet het publiek mooi neer: Onder de beschutting van een vrolijke veelheid aan vlaggendoeken staan parmantige dames – in al evenveel textiel gehuld. Ze kijken netjes, maar oplettend om zich heen, en hebben aanspraak van enkele hoopvolle heren. Niet voor niets hoopvol, want benedendeks wordt er al gedanst.

Echt belangstelling voor de zeilwedstrijd lijkt er nauwelijks; slechts één dame die zich op de achtergrond met een waaier koelte toewuift, kijkt even van haar gesprek achterom, om te zien of er nog wat interessants op het water gebeurt. Tissot heeft duidelijk door waar de aandacht echt ligt.

Wij vinden deze dames er meestal beeldig en beschaafd uitzien, maar daar dacht het Victoriaanse publiek mogelijk anders over. Een tijdgenoot was bepaald niet complimenteus over Tissots onomwonden portret van de Britse bon vivants:

“The girls who are spread about in every attitude are evidently the ‘high life below stairs’ of the port, who have borrowed their mistresses’ dresses for the nonce,…”

Volgens deze criticus geven de jongedames in de scène blijk van hun voorliefde voor nogal volks en onbetamelijk vermaak. Hij heeft het gevoel dat het wel moet gaan om simpele dienstmeiden, die voor deze ene keer paraderen in de chique japon die zij van hun mevrouw ‘geleend’ hebben. Weer een andere criticus vond het maar niks dat de dame op de achtergrond in het lichtblauw zo’n schaamteloze hoeveelheid decolleté laat zien. Hoe durft die Franse kunstenaar zulke beschaafde Engelse dames en heren zo’n verwrongen spiegel voor te zetten!

Interessant, zoveel eigentijdse heisa om een schilderij dat voor ons nu zo’n sprookjesachtig beeld van de Victoriaanse samenleving geeft. Toch had de schilder succes met zijn onorthodoxe kunstwerk, want de toonaangevende Londense kunsthandelaar William Agnew, specialist in hoogwaardige, moderne kunst kocht The Ball On Shipboard van Tissot. Vraag naar zijn eigenwijze kijk op de mores van de Victoriaanse jetsetters was er dus wel.

De vlag uit bij James Tissot

Wat mij opviel bij het onderzoeken van dit kleurrijke schilderij, is dat het erop lijkt dat nog bijna niemand iets geschreven heeft over de hele bovenste helft van het doek! En laat het nou net de bonte schakering aan vlaggen zijn die het tafereel zo bijzonder vrolijk maakt.

Ik ben zelf dol op heraldiek, en op vlaggen – vooral als ik zeldzame of onbekende exemplaren tegenkom. Ik vind het altijd erg boeiend hoe mensen uit verschillende streken en culturen hun hele geschiedenis en identiteit proberen vorm te geven met een beperkt aantal kleuren op een wapperende lap stof. En blijkbaar ben ik niet de enige: In zijn oeuvre laat Tissot een aantal keer bewust zien dat hij veel verstand heeft van vlaggen van overal ter wereld!

Op The Ball On Shipboard zien we zelfs een heel aantal bijzondere exemplaren bij elkaar, die Tissot in nauwgezet detail heeft nageschilderd. We zien voor ons bekende vlaggen, zoals die van de Verenigde Staten, België, Frankrijk, Griekenland en Turkije. Helemaal achteraan bungelt zelfs een nauwelijks zichtbaar Nederlands vlaggetje. Gastland Groot-Brittannië is niet één maar wel vijf keer vertegenwoordigd op het schilderij. Naast de bekende Union Jack zien we ook de Sint Joris-vlag van Engeland, de Engelse zeevlag, de blauw-witte Sint Andreas-vlag van Schotland, en zelfs de speciale standaard van het Britse koninklijk huis. We hebben bij deze feestelijkheden dus blijkbaar royalty aan boord! Dat is vast Bertie weer…

Maar nog leuker zijn de vele zeldzame en historische vlaggen van landen, die inmiddels van vlag en regime veranderd zijn, of die sinds de Victoriaanse tijd niet eens meer bestaan. Zo zien we de dubbele adelaar van het Keizerlijk Rusland van de Romanov-tsaren, niet te verwarren met de sterk lijkende vlag met dito adelaar van buurland Oostenrijk-Hongarije van de Habsburgse keizers, die een eindje verderop hangt.

 Wie goed kijkt, ziet dat ook Zweden en Noorwegen bij de regatta van de partij zijn, maar allebei met een vlag die nét even anders is dan tegenwoordig, door de toevoeging van een speciaal embleem in de bovenhoek. Hiermee lieten beide landen vanaf 1844 trots aan de buitenwereld zien dat ze voortaan in één unie verder gingen. Die eenheid duurde overigens maar kort, zodat de vlag rond 1900 weer de kast in kon. Het plaatst het schilderij van Tissot mooi in zijn tijd.

Een beetje vreemde eend in de bijt is ook de zeevlag van de Noord-Duitse Bond. Deze opgeblazen versie van het Koninkrijk Pruisen ontstond in 1866, en ging in 1871 op in het nieuwe Duitse Keizerrijk. Deze vlag is dus erg nieuw, want Tissots schilderij is van net iets later, uit 1874. De opmerkzame schilder beschikte dus over de allernieuwste informatie. Hoe kwam Tissot toch aan al die vlaggenkennis?

De bron van de kunstenaar?

Tissot wist duidelijk wat hij deed; maar toch lijkt het erop dat hij de vlaggen op The Ball On Shipboard waarschijnlijk niet live heeft vastgelegd. Hij heeft thuis hoogstwaarschijnlijk één of meerdere bronnen over vexilologie (vlaggenkunde) geraadpleegd, die in ieder geval in 1874 up-to-date waren.

Enig speurwerk levert nog een interessante ontdekking op: De vlag die Tissot voor Ierland gebruikt heeft, is een opvallende keuze. Omdat het hele eiland in de 19^e eeuw onder Brits bewind stond, voerde ze een andere vlag dan de huidige driekleur. Je moet bijna met een vergrootglas tussen de dames doorkijken, maar Tissot heeft hier de zogenaamde Green Ensign geschilderd; een groene vlag met een gouden harp, met een Brits vlaggetje in de bovenhoek. De Green Ensign komt in een aantal oude naslagwerken voor, waaronder in Johnson’s new chart of national emblems uit 1868.

Toevallig komt deze kaart uit de juiste periode, en op één vlag na staan alle bekende en bijzondere vlaggen die Tissot voor dit werk geschilderd heeft hierop – exact zoals Tissot ze laat zien. Als één van de eerste kaarten is hierop ook die nieuwe Duitse zeevlag te vinden. Het lijkt er dus op dat hij deze kaart misschien wel in zijn bezit heeft gehad.

Misschien een lange omweg voor kleine nieuwe feitjes, maar ik vind het ontzettend leuk om er op deze manier achter te komen, welke inspiratiebronnen een beroemd kunstenaar als James Tissot zoal tot zijn beschikking had. De schilder had niet alleen het talent om textiel natuurgetrouw te schilderen – met oog voor hoe het reageert op de wind, en hoe mooi zacht het zonlicht erdoorheen valt – maar hij vond het duidelijk ook belangrijk om zelf onderzoek te doen. Zo maakte hij zijn schilderijen zo fotorealistisch mogelijk.

Wat er op zo’n prachtig schilderij allemaal te ontdekken valt, hè? Ik word zelf altijd erg blij van zulk historisch gepuzzel. Misschien komt een print van The Ball On Shipboard wel bij ons thuis aan de muur.

Josephine heeft thee gezet, uit onze voorraad van echte Londense Twinings.

Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:
A.J. Johnson: Johnson’s New Chart of National Emblems (1868).
Lucy Paquette: A Closer Look at Tissot’s “The Ball on Shipboard” (2014). Op: The Hammock (stand: 09-2019).
James Tissot – The Ball on Shipboard op Tate.org.uk (November 2016).
Green Ensign op Wikipedia.org.