Tijd voor een nieuw schilderij! In de serie ‘Ingelijst’ bekijk ik steeds een kunstwerk uit een bepaald jaar, dat op de een of andere manier een verhaal te vertellen heeft over het leven in de 19^e eeuw. Soms kleine verhalen, dan weer belangrijke momenten die het aanzicht van de eeuw bepaald hebben. Het schilderij van vandaag valt overduidelijk in de laatste categorie. In de statige Notre-Dame van Parijs kroonde de revolutionaire leider Napoleon Bonaparte zichzelf in 1804 tot keizer.

Op dat moment was Frankrijk veruit het machtigste land in Europa. Het kersverse keizerrijk stond op het punt om onder leiding van zijn keizer – en misschien wel het grootste militaire genie aller tijden – het continent te overheersen.

Maar Napoleon had niet altijd zo veel aanzien genoten. Hij werd in 1769 geboren als Napoleone di Buonaparte op het kleine eiland Corsica. Hij was het vierde kind in een onopvallende adellijke familie. Napoleon was zelfs niet eens Frans; Corsica was tot zijn geboortejaar namelijk onderdeel van het Italiaanse Genua. Toen Napoleon als jongeman naar Parijs vertrok om te studeren aan de befaamde École Militaire, werd hij door zijn medestudenten uitgelachen om zijn boerenaccent.

Dat lachen duurde niet lang. De jonge en ambitieuze Napoleon zette zich overal dubbel voor in, en met zijn talent, kennis en charisma ontpopte hij zich in de roerige jaren van de Franse Revolutie tot één van de kopstukken van het nieuwe Frankrijk. In 1799 pleegde hij zelfs een staatsgreep – en hij bleek niet van plan om zijn macht met anderen te delen. Zo groeide de legerofficier uit tot Eerste Consul van de nieuwe Franse Republiek. Maar die republiek was al gauw niet genoeg voor Napoleon.

De krachtige taal van symboliek

Op het schilderij van François Gérard uit circa 1805 zien we Napoleon na zijn kroning, op het absolute toppunt van zijn macht. Hij is nu ‘Zijne Keizerlijke Majesteit Napoleon I, keizer der Fransen’. Op het schilderij draagt hij een luxueuze rode mantel, afgezet met hermelijnbont, zoals ook de vroegere koningen van Frankrijk vóór hem hadden gedragen. En naast Napoleon rusten op een kussen een gouden rijksappel met kruis, en een scepter van justitie. Dit zijn dé symbolen van de oude koningsdynastieën, die hiermee hun wereldlijke en spirituele macht tentoonspreidden. Tot zover lijkt Napoleon dus voor een revolutionair perfect in het middeleeuwse ‘ideaalplaatje’ te passen.

Maar toch zijn er ook opvallende afwijkingen van de traditie. In plaats van de kroon van de koning van Frankrijk draagt Napoleon een gouden lauwerkrans. En in zijn rechterhand houdt hij een grote staf met daarop een gouden adelaar.

Napoleon en schilder Gérard kiezen deze symbolen niet voor niets: Behalve modern vorst is Napoleon meer dan ‘zomaar koning’. Hij is een keizer, en toont zich daarom graag als opvolger van zijn Romeinse helden Julius Caesar en Augustus. Net zoals zijn voorbeelden wil Napoleon een groot rijk voor zichzelf en zijn volk veroveren. Met de gouden lauwerkrans en Romeinse adelaar geeft hij een duidelijk signaal dat hij niet van plan is om binnen de grenzen van Frankrijk te blijven, maar dat heel Europa binnen zijn blikveld ligt. Op de zitting van de troon is in goud een grote letter ‘N’ als monogram geborduurd. Dit is niet iemand zijn macht gaat delen. En Europa is gewaarschuwd: Met deze man valt niet te spotten.

De kleine gouden bijtjes, waarmee Napoleons mantel en het vloerkleed onder zijn voeten bezaaid zijn, zijn ook al zo’n beladen symbool. Enerzijds kiest Napoleon de diertjes als persoonlijk symbool voor zijn huis, vanwege hun associatie met waakzaamheid, dienstbaarheid, en vlijt. Hun honing is bovendien een teken van weldaad en overvloed.

Daarnaast grijpt Napoleon met de keuze voor de bij terug op een van Frankrijks oudste symbolen, van vóór het machtige huis van Bourbon met de talrijke koningen die Louis hadden geheten. De oude Frankische koningen gebruikten de bij als veldteken, en daarmee wijst het symbool direct terug naar de lijn van keizer Karel de Grote.

Niet zonder risico

Al die symbolen bij elkaar maken een gecompliceerd maar sterk statement. Napoleon wil er zijn status mee opkrikken, maar neemt door het gebruik ervan wel een behoorlijk risico. Immers, zit het Franse volk wel te wachten op een nieuwe absolute vorst, die deels in lijn van de oude koningen zegt te staan?

Het Frankrijk waarvan Napoleon keizer werd, had de afgelopen 15 jaar een revolutie meegemaakt waarbij het volk juist de monarchie omver had geworpen. Koning Lodewijk XVI werd door revolutionairen onthoofd vanwege zijn ‘misdaden tegen het Franse volk’. Frankrijk moest een democratische republiek worden, en het volk zou zichzelf regeren in vrijheid, gelijkheid en broederschap; dat was het idee waarvoor juist zoveel Fransen gevochten hadden.

Maar al gauw bleek dat niet te werken. Het geweld ging een eigen leven leiden, en er moest een dictator aan te pas komen om orde op zaken te stellen. Napoleon was op het juiste moment op de juiste plaats, zo zou je kunnen zeggen.

Naast zijn perfecte timing had Napoleon ook zijn krachtige persoonlijkheid mee. Dat hij zich zo kort na de afschaffing van de monarchie durfde uit te roepen tot keizer, laat zien dat er niemand was – in Frankrijk, noch daarbuiten – die hem van zijn ambities kon weerhouden. En dat hij zichzelf kroonde, in plaats van de paus zijn gebruikelijke werk te laten doen, laat zien dat hij ervan overtuigd was dat zijn eigen autoriteit de hoogste was. Een beetje middeleeuws-christelijke bling tijdens zijn kroning – zoals de rijksappel, de scepter,  de locatie Notre-Dame en de paus als figurant – kunnen dan zijn autoriteit alleen maar bevestigen, omdat hij hen reeds ontstegen is.

Wellicht een hoop bluf, maar het werkte wel. Het schilderij laat zien dat Napoleon zichzelf graag in het licht van een aantal beladen tradities plaatste, terwijl hij tegelijkertijd niet bang was om die tradities op totaal nieuwe en gewaagde manieren te combineren. Hier staat een man die weet wat hij wil, en die niet bang is voor de mening van anderen.

Oorlog in Europa

Na zo’n indrukwekkend schilderij is het natuurlijk wel zo interessant om even op het vervolg in te gaan. Want wat er in de jaren na het uitroepen van het Franse keizerrijk gebeurde, was onvoorstelbaar. Met zijn trouwe legers en briljante talent als aanvoerder, veroverde Napoleon een groot deel van Europa, waaronder Nederland, België, Spanje en Italië. Hij liet het Duitse Rijk opheffen, en staten als Pruisen en Oostenrijk dwong hij tot allianties. Alleen Groot-Brittannië stond in 1812 nog tegenover het reusachtige Frankrijk. En ook daar maakte men zich erg zenuwachtig.

Wie weet was Groot-Brittannië uiteindelijk ook wel onder de voet gelopen, ware het niet dat Napoleon in 1812 een grote blunder beging. In de winter viel hij het gigantische en ijskoude Rusland aan. Dat werd een fiasco, en de tot dan toe onverslagen Napoleon moest zich met zijn uitgehongerde manschappen terugtrekken. De lange terugtocht werd eveneens een ramp; de keizer keerde maar met een fractie van zijn Grand Armée terug in Parijs.

Dat betekende het einde. De andere landen besloten de handen ineen te slaan, waarna Napoleon uiteindelijk in 1815 werd verslagen tijdens de beroemde Slag bij Waterloo. Hij werd verbannen naar het miezerige eilandje Sint Helena, ver weg in de Atlantische Oceaan. De Napoleontische tijd was hiermee definitief voorbij.

Het begin van een nieuwe eeuw

En zo werd Napoleon Bonaparte niet zozeer de wegbereider, maar eerder de bezemwagen van de 19^e eeuw. Als hij er niet was geweest, had de tijd waarin de latere Koningin Victoria geboren werd er heel anders uitgezien. Sterker nog; als  Napoleon in al zijn ambities geslaagd was, dan was er uberhaupt geen victoriaanse tijd geweest – en had dit blog misschien wel ‘My inner Bonapartist’ geheten…

Toen Napoleon in 1815 eindelijk door een verenigd Europa verslagen werd, gingen de Europese royals en regeringsambtenaren meteen aan de slag om de kaart opnieuw in te kleuren. Alle internationale leiders wilden zo veel mogelijk terug naar de situatie van vóór de Franse Revolutie. Nooit meer radicaal republikeinse opstanden! Maar zo gemakkelijk bleek de klok natuurlijk niet terug te draaien. Ideeën over democratie en vrijheid hadden hun intrede gedaan. De wereld na Napoleon was compleet en blijvend veranderd, en de nieuwe eeuw vroeg om nieuwe oplossingen voor nieuwe uitdagingen.

Dit is de wereld waarin Victoria en Albert slechts vier jaar later, in 1819, geboren werden.  Groot-Brittannië, Frankrijk, en de andere Europese spelers – waaronder het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden – zetten zich voortaan samen in voor voorspoed en stabiliteit in eigen land en op het continent. Nu kon de 19^e eeuw pas echt goed beginnen.

Tijd voor thee. Twinings’ Earl Grey, de Britse variant.

---

Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen geraadpleegt:
The Symbols Of Empire, op napoleon.org.