De schilder van vandaag kennen de meeste mensen van zijn beroemde werk ‘Der Wanderer über dem Nebelmeer’: Caspar David Friedrich (1774-1840). Het verbeelden van vervaarlijke natuurlandschappen werd zijn handelsmerk – geheel in lijn met de Romantische smaak van zijn tijd. In de rubriek ‘Ingelijst’ zijn we beland in 1810, en we kijken naar ‘Berglandschap met regenboog’.

Op het doek van ruim een meter breed zien we een wandelaar, rustend tegen een rotsblok, terwijl hij het natuurverschijnsel in zich opneemt dat zich voor zijn ogen ontvouwt. Een scherpe, laaghangende zon achter hem verlicht de donderwolk die voor hem hangt, terwijl het noodweer losbarst. Het resultaat is een scherpe regenboog, die al het andere in zicht doet verbleken. De natuur op haar krachtigst, in één vluchtig symbool.

Caspar David Friedrich schilderde dit werk in 1809-1810, na zijn reis door de Duitse staten en de Baltische kustgebieden rond de Oostzee. Over het algemeen wordt aangenomen dat de figuur op het doek de schilder zelf moet voorstellen. Maar heeft hij dit bijzondere schouwspel dan ook echt zo gezien?

Nee, want het berglandschap is een fantasielandschap, dat nergens zo bestaat; het is volledig opgebouwd volgens de regels van de zogenaamde gulden snede – een rekentruc waarmee kunstenaars al eeuwen probeerden de geïdealiseerde verhoudingen van de natuur zo mooi mogelijk na te bootsen.

Tegelijkertijd zou het eigenlijk vrij uniek zijn om zo’n contrastrijk verschijnsel in het echt te zien. De belichting die Friedrich hier uitbeeldt is vrij zeldzaam: Een laaghangende zon in combinatie met een dergelijk felle regenboog in de duisternis zal je niet vaak tegenkomen.

Maar bij dit schilderij gaat het er niet om of de scène wel of niet natuurgetrouw is weergegeven. Het grote contrast tussen voor- en achtergrond, tussen licht en donker, is kenmerken voor de werken van Caspar David Friedrich. Zijn landschapsschilderijen overstijgen de werkelijkheid, en willen eerder een geestelijke toestand dan een fysieke toestand beschrijven. Dit werd in de romantiek ook wel ‘het sublieme’ genoemd: Hetgeen wat niet gezien, maar wel gevoeld kan worden. Of zoals Caspar David Friedrich het zelf eens omschreef:

“De schilder moet niet alleen schilderen wat hij voor zich ziet, maar ook wat hij in zich ziet.”

Zijn tijdgenoot, de filosoof en staatsman Edmund Burke zei al eerder:

“Gedachten aan het overweldigende of het verschrikkelijke kunnen een bron zijn van het sublieme.”

Het werk is dus in de eerste plaats een spirituele verbeelding, en pas in tweede instantie een landschapsschilderij. Maar wat is er te zien? Centraal in het schilderij zien we een mannelijke figuur, die leunt op een rotsblok en een wandelstok. Hij heeft zijn hoed afgelegd, en met zijn rug naar ons toegekeerd kijkt hij uit over het verschijnsel voor hem.

Aan het zonlicht in zijn rug zien we dat de zon laag staat: Het is het einde van de dag. Zou de reiziger zijn overvallen door slecht weer in de bergen? Voor hem, boven de afgrond, hangt een dreigende donderwolk: De verlichte, veilige plek van de figuur zou in korte tijd wel eens een gevaarlijke plaats kunnen worden.

Boven de donkere afgrond verschijnt een regenboog, glashelder aan de hemel. Het maakt van de dreiging een ontzagwekkend verschijnsel, dat je haast dwingt om omhoog te kijken. Recht boven de regenboog is er een kleine opening tussen de wolken zichtbaar, waardoor voorzichtig wat blauwe lucht tevoorschijn komt.

Dit schilderij roep verschillende emoties op: Van overweldiging en van ontzag. Van een gevoel voor schoonheid, en van angst. De schilder toont de nietsontziende natuur, en daarmee gelijk de nietigheid van de mens. De natuur is niet per se perfect, idyllisch of veilig; ondanks al het moois zit er een gevaarlijke kant aan dit schilderij.

Zou het kunnen dat we hier het stervensuur van de figuur zien aanbreken? De tijd lijkt even stil te staan door het spotlicht op zijn persoon. Het grote contrast tussen licht en donker symboliseert waarschijnlijk de tegenstelling tussen het lichamelijke en het geestelijke. De regenboog kan hiertussen een verbinding zijn. Tegelijkertijd staat de regenboog in de Germaanse mythologie – die Friedrich goed kende –  voor een wonderlijke brug tussen hemel en aarde. Staat de figuur op het punt om deze over te steken?

Gelukkig biedt de regenboog ook hoop. Binnen de christelijke traditie staat de regenboog symbool voor het verbond tussen God en de mensen (Gen. 9). Mogen we dus als kijker hopen op een goede afloop, dan wel hier óf aan de overzijde van de brug? Boven de regenboog zien we een voorzichtig licht de duisternis doorbreken: Het goddelijke licht dat de duisternis overwint, als belofte voor het eeuwig leven.

Je wordt er even helemaal stil van. Wat beweegt iemand om zo’n ontroerende boodschap in zijn schilderijen te leggen? Caspar David Friedrich liet zich veel door de dood inspireren. Het is goed om te beseffen dat hij de gedachte aan sterfelijkheid eerder troostend vond dan beangstigend. Ook eenzaamheid kenmerkt het bredere werk van deze melancholische kunstenaar, die door middel van zijn schilderkunst diepe gevoelens tot uiting wilde brengen.

Via zijn sobere, verinnerlijkende kunst deed Friedrich een heel eigen poging om zulke onalledaagse gedachten te vangen voor zijn publiek. Zo kunnen wij ook nu nog, door zijn mooie schilderijen te bewonderen, onze aandacht een moment lang verleggen naar wat er achter de horizon van ons leven ligt, en in een ogenblik van rust de schoonheid van de eeuwigheid overdenken.

En met die dankbare gedachte neem ik nog even een slokje van mijn Lapsang-thee.