Mijn Victoriaanse hobby is begonnen met het verzamelen en onderzoeken van oude foto’s. De eerste portretfoto’s stammen natuurlijk uit de 19^e eeuw. Het speurwerk naar het verhaal achter deze foto’s is ontzettend interessant – en soms ook even frustrerend. Maar wanneer je dan weer een stukje van de puzzel hebt gevonden, is de voldoening groot! Vandaag neem ik jullie mee op speurtocht – aan de hand van een foto van een elegante dame uit de Britse plaats Bath.

Het dateren van oude foto’s is vaak een hele klus. Wanneer het om familiefoto’s gaat, kun je nog wel eens de mazzel hebben dat er is overgeleverd wie er op de foto staat, en wanneer de foto gemaakt is. Maar als je gewoonweg oude foto’s verzamelt, zoals ik, moet je het doen met de foto alleen. En dat betekent: Systematisch graven naar aanwijzingen.

Laat ik haar dan eerst eens voorstellen: Mevrouw X. uit Bath. Ze heeft een zelfverzekerde houding en ziet er elegant uit in haar jurk van een rijke stof met wijde sleep. De foto is bijzonder levendig, omdat haar wangen, lippen, ogen en sieraden handmatig zijn ingekleurd – een luxe add-on in de tijd vóór de kleurenfotografie.

Mijn eerste indruk is er dus één van rijkdom, maar helaas weten we niet wie deze mevrouw met blauwe ogen is geweest. Zou ze in Bath gewoond hebben, of zou ze in de badplaats op vakantie zijn geweest? Bath was in de Victoriaanse tijd dan wel niet meer zo hip als in de 18^e eeuw, maar dat wil niet zeggen dat er helemaal niemand meer kwam.

Hoe oud zou de dame zijn geweest op het moment waarop de foto genomen is? ‘Past her prime’, zouden Victoriaanse romans waarschijnlijk wat onaardig zeggen, en dat betekent dus dat ze vermoedelijk ook al getrouwd was. Het zelfbewuste, ingewikkelde kapsel doet licht vermoeden dat het hier niet om een vergeten spinster gaat. Tenzij ze misschien een steenrijke erfgename was, maar die bleven juist meestal niet ongetrouwd, want gegadigden zat! Hoewel het altijd moeilijk te zeggen is – vooral met oude foto’s – schat ik haar hier tussen de 35 en 50 jaar oud.

Detective-werk: Wanneer is deze foto gemaakt?

Een volgende vraag is: Wanneer is deze foto gemaakt? Het vaststellen van de leeftijd van een foto kan aan de hand van een heel aantal factoren. Je begint dan bij de fysieke eigenschappen van de foto (zoals het afdrukprocedé) en loopt vervolgens een lijst aan factoren na; zoals bijvoorbeeld het soort foto, het formaat en gewicht van de kaart, de tekst en eventuele andere toevoegingen op de kaart, de manier van poseren van de geportretteerde, de gebruikte rekwisieten op de foto, en de kleding van de geportretteerde. Om dit allemaal uit te leggen zou voor nu te veel zijn – misschien moet ik er eens een heel blog aan wijden! Maar in de basis kwam ik hiermee al uit op de volgende informatie:

– De foto is een zogenaamde carte de visite, een soort foto die vooral erg geliefd werd na 1861. De naam ontleent dit type foto aan zijn formaat: Het hele kaartje is namelijk ongeveer even groot als een visitekaartje. De foto, een gelige albuminedruk, is voor de stevigheid door de fotograaf op een kartonnetje geplakt.

– Het fotokarton is ca. 0,5 millimeter dik, en de foto werd daarom waarschijnlijk gemaakt vóór 1870.

– Het fotokarton is 6,3 cm breed en 10,5 cm groot, en werd daarom waarschijnlijk gemaakt tussen 1870 en 1880.

– De carte de visite weegt ca. 4 gram, en werd daarom waarschijnlijk gemaakt tussen 1874 en 1886.

Lekker is dat: Oplettende lezers zien meteen dat de verschillende elementen niet helemaal bij elkaar blijken te passen. Een foto die volgens de regels voor ‘dikte’ vóór 1870 moet zijn gemaakt, kan natuurlijk niet tegelijkertijd tussen 1874 en 1886 zijn gemaakt! Dit soort discrepanties zie je vaker, en daarom is het belangrijk om altijd meerdere factoren in je speurtocht mee te nemen. Voor nu ga ik ervan uit dat de kaart gemaakt is tussen 1865 en 1875, met een lichte voorkeur voor vóór 1870. De dikte van het kartonnetje is namelijk relatief sterk maatgevend voor een datering.

Op zoek naar de fotograaf

Laten we dan eens kijken wat er allemaal op de foto en het kaartje te zien is. Zowel de vóór- en achterkant zijn hierbij van belang. De naam van de fotograaf kan een belangrijke aanwijzing zijn voor de datering. En dat blijkt hier zeker het geval.

De man die dit portret heeft gemaakt, is ene Frederick C. Bird uit Bath. Dit kunnen we zien op de voorkant, maar op de achterkant lezen we nog wat extra informatie: De fotograaf in kwestie meldt zich als opvolger van John Daniel Cogan (1818-1912). Aha! De waarschijnlijk nog vrij jonge Mr. Bird heeft dus de zaak van een andere fotograaf overgenomen, en wil diens oude klanten blijven trekken. De fotostudio (in die tijd photograpic rooms genoemd) bevond zich op 38 Milsom Street.

Hiermee breidt mijn speurtocht zich uit naar het centrum van Bath! Mr. Cogan hoorde daar bij de eerste fotografen van de stad. 38 Milsom Street was (en is nog steeds) een modieus adres, in één van de belangrijkste winkelstraten van Bath. Interessant weetje: Jane Austen noemt deze straat een aantal keer in haar romans. Zo maakt Anne Elliot (Persuasion) er een praatje met Admiral Croft, en schuilt ze er voor de regen in de banketbakkerszaak van Molland. Ze loopt er bijna tegen Captain Wenthworth op! In Northanger Abbey logeren de Tilney’s in dezelfde populaire straat.

Hoewel ook  de nabijgelegen Corridor in Bath een prestigeuze plek was om je zaak te vestigen, was Milsom Street dus zeker geen verkeerd adres. In de 19^e eeuw waren er in de loop der tijd zelfs meerdere fotografen gevestigd.

In 1866 verkocht John Cogan zijn zaak aan de 28-jarige Frederick Bird, waarschijnlijk ergens in de tweede helft van dat jaar. Bird (ca. 1838-1928) was al 10 jaar fotograaf in zijn geboorteplaats Frome, dat zo’n 20 kilometer van Bath ligt. Maar omdat Frederick Bird in Bath waarschijnlijk onbekend was, was het verstandig om de naam van zijn voorganger nog een tijdje op zijn foto’s te vermelden. En dit geeft weer aan aanwijzing over wanneer ‘mijn’ foto gemaakt kan zijn.

In het British Newspaper Archive vond ik een serie advertenties van Frederick Bird. Als eerste valt op dat hij al tussen 1858 en 1860 in de Frome Times adverteert met ronkende teksten als:

THE FROME PORTRAIT ROOMS & WEST OF ENGLAND WHOLESALE PHOTOGRAPHIC DEPOT, MARKET PLACE, FROME. (Patronized by the Nobility, Clergy, and Families of Distinction.) FREDERICK C. BIRD’S superior PORTRAITS taken daily, either plain or painted, to the highest finish, in Oil or Water Colours. (bron: British Newspaper Archive.)

Hij was zo te zien niet bescheiden over het aantrekken van voorname klanten. Deze bewering heb ik kunnen controleren door een vondst in de collectie van het Britse National Trust: In 1858 kon Bird in ieder geval een baron tot zijn clientèle rekenen. Geen loze woorden, dus! Tussen 1863 en 1866 ontving Bird ook nog een zogenaamde Royal Warrant van de Prins en Prinses van Wales. Van Bertie, dus.

Frederick Bird was duidelijk succesvol in zijn vak. Ook Mr. Cogan kon volgens krantenadvertenties rekenen op klanten die in ieder geval genoeg geld hadden voor een hunting box (in een advertentie uit 1865 bemiddelt hij in de verkoop van een jachthuisje vlakbij die van de Hertog van Beaufort). De fotostudio was dus waarschijnlijk geen slechte overnamekeus voor de 28-jarige Bird.

Opvallend voor mijn speurtocht was, dat Bird in november 1866 zichzelf nog aanprijst als opvolger van Mr. Cogan, maar kort daarna, in december, al niet meer. Dit wijst erop dat hij niet lang gebruik heeft gemaakt van de reputatie van zijn voorganger. De fotokartonnetjes waarop deze opvolging gedrukt staan zijn waarschijnlijk dus niet zo lang gebruikt – vanaf de start in 1866 totdat de kartonnetjes op waren. Ik vermoed dat Mr. Bird ze niet na 1867 gebruikt heeft: En dat brengt de datering van mijn foto terug tot een heel precieze tijdspanne, namelijk 1866-1867!

Zo precies kun je bij het onderzoeken van oude foto’s meestal niet dateren, dus ik ben bijzonder in mijn nopjes met deze vondst!

Voordat ik overga op de volgende stap – het bekijken van de foto zelf, en de mooie kleding van de geportretteerde dame – nog even een paar leuke weetjes over de fotograaf:

Het succes van Frederick Bird bleef tot aan zijn pensionering groeien. In 1877 opende hij een tweede zaak in luxe Corridor van Bath. Deze prestigieuze studio noemde hij de Victoria Rooms. Rond 1896 nam zijn zoon Graystone Bird de zaak over. Deze Graystone noemde zichzelf ‘high art photographer’, en werd landelijk bekend, onder andere door de vervaardiging van glasplaten voor de toen hypermoderne toverlantaarn.

Op de foto in een modieuze jurk

Frederick Bird was dus niet de minste fotograaf, en het lijkt erop dat de elegante dame tot zijn welgesteldere clientèle behoorde. Zo is de foto ingekleurd, wat over het algemeen bij een minderheid van fotoportretten gebeurde. Als ik het goed zie, is het hier gebeurd met waskrijt, maar Bird werkte ook met waterverf en olieverf.

De dame heeft zich voor de foto gehuld in een modieuze afternoon dress, die bedoeld was om te dragen tijdens visites. De blikvanger van haar jurk is natuurlijk de sleep, die in de jaren 1860 steeds langer werd. De foto is ongetwijfeld om deze reden en profil geschoten.

Het is een typische modieuze jurk voor het midden van de jaren 1860. Het accent was in deze jaren op de achterkant van de rok komen te liggen: De rok werd aan de voorkant platter, en des te langer en voller aan de achterkant.

Zo’n lange sleep aan de achterkant was natuurlijk prachtig, maar ook onpraktisch. Zeker gezien het feit dat vrouwen steeds meer bewegingsvrijheid buitenshuis kregen, zoals vrijwilligerswerk, sport en soms zelfs betaald werk. Bij walking dresses werd daar wat op gevonden: De rok kon door middel van lussen een stukje omhoog getrokken worden, zodat de zoom niet in de modder hing. Gewaagd, want nu waren petticoat en vrouwenvoeten zichtbaar! Het gevolg was, dat petticoats steeds mooier en kleuriger werden – de dame op de foto laat ons dat echter niet zien. Een dergelijke gewaagde mode zal ook eerder bij jonge vrouwen zijn verwacht dan bij ‘vrouwen op leeftijd’.

Gezien de enorme lengte van de rok die onze dame op de foto draagt, ga ik ervan uit dat het een afternoon dress of visiting dress betreft, en geen walking dress. Opvallend zijn wel de passementen die verticaal op de rok zijn genaaid: Zijn deze voor de sier, of zijn het ten dele ook functionele banden om de rok mee omhoog te knopen in geval van nood? Deze lussen mochten best gezien worden, zo zien we op modeplaten uit die tijd, maar de jurk op de foto lijkt wel maar weinig lussen of banden te hebben. Het lijkt mij dat daar weinig praktisch nut uit te halen valt.

Het gehele ensemble is gemaakt van een rijke stof. Het lijfje is vooral aan het torso nauw aansluitend, en heeft zoals de mode het voorschreef lange, aansluitende rechte mouwen en een gesloten kraag. Het is niet heel goed te zien, maar de bodice lijkt van voren gesloten te worden met een rij decoratieve knopen en is aan de voorzijde versierd met passementen en kant. Een ceintuur accentueert de taille. Op de zoom van de rok zijn dezelfde passementen als op het lijfje, het ceintuur en de mouwen te zien.

Over de kleur van het zorgvuldig samengestelde ensemble kunnen we bij een zwart-witfoto helaas niet zo veel zeggen. Paarstinten waren in ieder geval in de mode, en zo stel ik me deze dame dan ook voor: In een donkerpaarse jurk met witte of lichtgele accenten. Twee kleuren in één outfit vond met in de jaren 1860 wel genoeg: Het lijkt erop dat onze geportretteerde zich aan dit modevoorschrift gehouden heeft.

Opvallend op deze foto zijn natuurlijk de sieraden; niet in de minste plaats omdat ze zijn ingekleurd. Ik vermoed dat er een poging is gedaan om gouden sieraden weer te geven (amber zou eventueel ook nog kunnen), want een goedkoop juweeltje zou je niet zo laten benadrukken. De juwelen lijken in ieder geval bij elkaar te passen – het mixen van verschillende materialen werd voor overdag als overdadig gezien. Het zou kunnen dat het juweel bij haar hals een cameo in goud is: Cameo’s waren gedurende een groot deel van de 19^e eeuw erg populair.

En tot slot de bijzondere haardracht van de vrouw: Een scherpe scheiding in het midden, met het haar aan de zijdes strak naar achteren getrokken en vanaf de bovenkant in een rol in de nek gelegd. Deze rol in de nek was in de jaren 1860 modieus, en ging vaak gepaard met het gebruik van nephaar. Niet iedereen had van zichzelf voldoende haar voor deze stijl. Gezien het wat dunnere haar aan de zijkanten van haar hoofd, acht ik het niet onmogelijk dat ook deze dame gebruik heeft gemaakt van een haarstukje.

Al met al kun je zeggen dat deze vrouw er modieus bijliep in de jaren 1860, en dat haar ensembles met zorg en een goed budget zijn vormgegeven. Maar aangezien de foto gemaakt is in 1866-1867, heb ik niet het idee dat ze werkelijk de allerlaatste mode draagt, maar eerder die van een paar jaar eerder. Ik vond toevallig een schilderij uit 1864 met een zeer gelijkende jurk:

Onze geportretteerde dame heeft zich voor haar bezoek aan fotograaf Frederick Bird opgedost in een mooie jurk en bijpassende sieraden. Ze heeft vast haar kamermeisje op het hart gedrukt om extra zorgvuldig haar haren op te steken: Ook rijke mensen gingen tenslotte niet dagelijks op de foto. Maar wat als ze geweten zou hebben, dat er zo’n 150 jaar later nog talloze nieuwsgierige ogen op haar gericht zouden zijn? Zou ze dan extra zenuwachtig zijn geweest, in het rijtuig op weg naar Milsom Street? Of misschien wel vereerd?

Zelf vind ik het heerlijk om aan de hand van slechts één foto de archieven in te duiken, en zo de wereld achter het kiekje te ontdekken. Hopelijk zal ik ooit nog eens naar Bath gaan om in de voetsporen van Jane Austen te treden. Maar dan zal ik zeker ook door Milsom Street lopen, en bij nummer 38 even stilstaan bij Frederick Bird, en de onbekende dame die zich op deze plek voor de eeuwigheid liet vastleggen.

Zo, tijd om thee te zetten. We hebben verse munt op het balkon!

---

Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:
Jane Austen: Northanger Abbey (1818).
Jane Austen: Persuasion (1818).
Mike Chapman: Early photographic studios in Bath. In: The Survey of Bath and District, no. 14, November 2000.
C. W. Cunnington: English Women’s Clothing in the Nineteenth Century (1937, herdruk uit 1990).
M. van den Dorpel. (et al.); Het Nederlandse fotoportret 1860-1915. Een handleiding bij het dateren en bewaren van portretfoto’s (1989).
Peter Eykerman: Meethulp om oude foto’s te dateren. Via: Spoorzoeker.petereyckerman.be.
Andrew Gill: Graystone Bird. In: The New Magic Lantern Journal, volume 11, number 7.
D.P. Huijsmans: Carte de visite- en kabinetfoto’s. In: Genealogie, kwartaalblad van het CBG (Jaargang 10, nummer 1, 2004).
Mimi Matthews: A Victorian Lady’s Guide to Fashion and Beauty (2018).
Karen Quint: Jane Austen’s England (2017).
Maureen A. Taylor: Hairstyles 1840-1900 (2014).
Roger Taylor en Larry John Schaaf: Impressed by Light: British Photographs from Paper Negatives, 1840-1860 (2007).
Steven Wachlin: Photographers in The Netherlands. A survey of commercial photographers born before 1900 based on data from the Dutch population administration, city directories and newspapers. Vol. I en II (2011).
Lucerna Magic Lantern Web Resource, www.slides.uni.trier.de/person/index.php?id=6002434. Accessed 12 May 2020.
Graystone Bird op Wikipedia.org.
Frederick C. Bird [photographer] Frome op NationalTrustCollections.org.uk.
Somersetshire Buildings op HistoricEngland.org.uk.
Via het British Newspaper Archive kon ik verschillende krantenadvertenties bekijken uit de Bath Chronicle and Weekly Gazette en de Frome Times uit de periode 1850-1870.