De kans is het grootst dat je nog nooit van Eliza Acton gehoord hebt. Ik heb haar weliswaar af en toe op mijn blog genoemd, maar voor het grote publiek is zij in de vergetelheid geraakt. En dat is onterecht. Want Eliza Acton schreef in 1845 het eerste moderne kookboek in de Engelstalige wereld en heeft een grote invloed gehad op latere populaire kookboekenschrijvers. Daarnaast had ze vele andere talenten en was ze als vrouw haar tijd ver vooruit. Vandaag stel ik jullie aan haar voor en vertel ik jullie waarom ik haar zo geweldig vind!

Eliza Acton werd geboren in Sussex in 1799 en was afkomstig uit een redelijk gegoed middeklassegezin. Er is eigenlijk weinig over haar bekend, omdat ze waarschijnlijk na haar dood al haar persoonlijke papieren (dagboek, brieven?) heeft laten vernietigen. Zelfs over haar afkomst verschillen de meningen: Was ze nu de dochter van een jurist of een brouwer? De status van haar vader maakte nog wel wat uit voor haar kansen in de wereld. De schrijfster van een biografie over haar uit 2011 gaat in ieder geval uit van het eerste. Eliza heeft duidelijk een goede opleiding gehad.

Wat we wél weten is dat de jonge Eliza een tijd in Frankrijk heeft doorgebracht en als 17-jarige les heeft gegeven op een school voor meisjes. Bekend werd ze in eerste instantie als schrijfster: van een gedichtenbundel uit 1826, ingezonden stukken in Charles Dickens’ tijdschrift Household Words en zelfs van een in Londen opgevoerd theaterstuk. Het gerucht gaat dat zij, toen ze een tweede dichtbundel uit wou brengen, van haar uitgever te horen kreeg: “Maak een kookboek!”. Dit kookboek betekende haar grote doorbraak. Maar wat maakt Eliza en haar kookboeken zo bijzonder?

1. Ze schreef het eerste moderne kookboek in de Engelse taal en introduceerde daarbij een nieuw idee waar wij tegenwoordig nog steeds dankbaar gebruik van maken: ingrediëntenlijstjes! En dan wel met de precieze hoeveelheden erbij. Daarnaast gaf ze als eerste echte stap-voor-stap beschrijvingen met onder andere exacte kooktijden. Dat is nog eens handig!

2. Eliza Acton probeerde al haar 1021 recepten zelf uit, of liet ze uitvoeren onder haar supervisie. En waar ze eens een enkele keer een recept van iemand anders had, gaf ze die persoon de credits en probeerde het recept alsnog uit. Het uitbrengen van haar eerste kookboek Modern Cookery, In All Its Branches duurde dan ook 10 jaar! Dat is wel wat anders dan de werkwijze van de veel bekendere Mrs. Beeton, die voor haar kookboek uit 1861 wel 150 van Actons recepten overnam en ze niet eens zelf kon maken. (En het ergste is, dat Mrs. Beeton voor het grootse deel met de eer gestreken heeft.)

3. Ze introduceerde nieuwe gerechten in gewone keukens in Engeland, zoals verschillende curry’s, chutney’s, spaghetti en andere buitenlandse gerechten.

4. Ze vond het belangrijk dat gewone gezinnen lekker, betaalbaar en gezond konden eten. De kookboeken die al bestonden waren bedoeld voor koks van welgestelde huishoudens. En naast het feit dat die niet veel instructies bevatten, waren de gebruikte ingrediënten vaak luxueus en was voedsel weggooien geen probleem. Door Actons boek konden gezinnen in de (lagere) middenklasse ook zelf goed en betaalbaar leren koken. En dat was volgens Acton van levensbelang. Volgens haar had goede (of slechte) voeding invloed op je gezondheid – toen een vrij nieuw idee. “The influence of diet upon health is indeed a subject of far deeper importance than it would usually appear to be considered […].” Ik denk dat zij in onze tijd nog een heleboel medestanders zou vinden!

5. Ze vond dat iedereen moest leren koken. Nou ja, de vrouwen dan. Eliza meende dat iedereen die voor een huishouden zorgde een goede, verse maaltijd op tafel moest kunnen zetten. In haar woorden: “It cannot be denied that an improved system of practical domestic cookery, and a better knowledge of its first principles, are still much needed in this country.” In haar tijd moesten dus de huisvrouwen, hun dochters of dienstmeisjes aan de bak. Maar ik denk dat als ze nu geleefd zou hebben, ze vast ook wel de mannen naar het aanrecht had gesleept.

6. In haar kookboek geeft Eliza Acton tips tegen verspilling. “[W]aste is in itself a very serious evil […].” Toen was het niet verspillen van etenswaren vooral belangrijk voor de huishoudfinanciën, maar tegenwoordig is het ook relevant voor wie probeert te denken aan de impact op het milieu (en de kindertjes in Afrika).

7. Haar tweede boek ging over alles wat met brood te maken heeft. En dan bedoel ik dus ook alles. Zoals bijvoorbeeld de geschiedenis van brood, gewoontes in brood-land Frankrijk, recepten, de ontwikkeling van broodbakmachines en het belang van brood voor de victoriaanse samenleving. Brood is tegenwoordig een beetje uit de gratie, maar in het midden van de 19^e eeuw aten hele steden brood, brood en nog eens brood.

8. Eliza Acton kwam op voor de armen. En daarmee maakten ze een behoorlijk politiek statement. In haar tweede kookboek, The English Bread Book (1857) neemt ze het op voor arbeiders die alleen op brood leven, en voor wie voedzaam brood dus van levensbelang is. Zoals ze het in haar eerste boek deftig stelt: “Why should not all classes participate in the benefit to be derived from nourishment calculated to sustain healthfully the powers of life?” Ook neemt ze het op voor bakkers die moeten werken onder slechte omstandigheden. En ze vergruist alle bakkers die menen dat het wel prima is om hun brood te vervalsen met goedkopere ingrediënten, zoals onder andere het schadelijke aluin. Best een pittige tante dus!

9. Ze pleitte voor fabrieksbrood. Huh? Is dat nu een positief argument? Jawel hoor, wel in haar tijd. Met handgemaakt bakkersbrood was in die tijd nog vaak wat mis: giftige toevoegingen, slecht bloem, zweet en andere lichaamssappen van de bakkers in het brood, slechte hygiënische omstandigheden – kortom, niet echt een prettig idee. ‘Stel je voor’, mijmert ze, ‘dat je aan één kant van de fabriek het meel erin stuurt, en aan de andere kant komt er een vers, fris brood uit. Dat is de toekomst!’ Dat de latere mens van het industrialisatieproces een zooitje heeft gemaakt, kunnen we haar niet aanrekenen.

10. Ze had veel kennis over gluten en maakte glutenvrij brood. Toegegeven, na uitgebreide verhandeling over wat gluten precies zijn, vindt Eliza deze wel belangrijk voor het meest luchtige en voedzame brood. Toch geeft ze ook allerlei varianten voor glutenvrij brood, zoals van aardappelen, rijst en mais, of glutenarm brood zoals van gerst, rogge en haver. Ook hierin was ze haar tijd dus ver vooruit!

11. Ze pleitte als een van de weinigen voor volkorenbrood. Wit brood was de norm in de victoriaanse tijd. Of je nu een arbeider was of van adel, op tafel kwam alleen wit brood. Het zag er mooier uit, mensen vonden het lekkerder en er werd gezegd dat het gezonder dan volkoren was. Alleen binnen een kleine hoogopgeleide kring werd volkorenbrood gegeten, omdat men dit gezonder achtte. Het zou nog tot aan het eind van de 19^e eeuw duren voordat dit idee ook door grotere groepen omarmd werd.

12. Eliza Acton deed haar best om wetenschappelijk onderbouwd te schrijven. En voor een vrouw in haar tijd was dat best bijzonder. Vrouwen mochten niet naar de universiteit, dus ze zal zichzelf door veel te lezen deze vaardigheid hebben geleerd. En dat is best knap. Ze onderhield correspondentie – onder andere ook in het Frans – met geleerden, chefs en uitvinders. Dit klinkt misschien niet zo speciaal, maar als vrouw heeft ze behoorlijk haar nek uitgestoken. En dat vind ik best dapper.

13. Ze had humor en een uitgesproken mening, die je subtiel terug ziet in haar in haar kookboek. Zo hebben een aantal puddingen namen uit de uitgeverswereld. De ‘Publisher’s Pudding’ “can scarcely made too rich” en is enorm luxe, terwijl de ‘Poor Author’s Pudding’ eerder een armeluisvariant is. Volgens mij viste er hier iemand naar opslag?

14. Haar eerste kookboek werd na de eerste uitgave vele decennia lang ononderbroken herdrukt. Zelfs tot in de volgende eeuw, en dat lukt niet zo heel veel schrijvers. Tot de laatste editie in 1914 kwamen er meer dan 40 edities uit, ook wel met de titel Modern Cookery for Private Families. In 1845 kwam er al een speciale versie voor de Amerikaanse markt, waarin wijzigingen werden aangebracht om beter te passen bij etenswaren die er in Amerika te verkrijgen waren. Overigens was Acton perfectionistisch genoeg om in 1855 weer een herziene verzie met nog meer recepten en ideeën over eten op de markt te brengen.

15. En tot slot: Haar recepten zijn nog steeds nuttig en lekker! Need I say more? De Christmas Pudding die ik afgelopen jaar maakte is gebaseerd op haar recept. Zoals overigens ook mijn kerstsnoepjes. En laatst heb ik een brood volgens haar instructies gebakken; dat zal ik natuurlijk nog op een komend blog laten zien! Volgens sommige bekende chefs zoals Delia Smith is Eliza Acton nog steeds de beste kookboekschrijver ooit.

Het moge duidelijk zijn dat Eliza Acton geen dame was om stilletjes in een hoekje te gaan zitten borduren. Ze schreef onder haar eigen naam (heel geëmancipeerd voor die tijd), correspondeerde met wetenschappers en deed op haar manier onderzoek naar voedzaam eten. Daarnaast had ze een eigen inkomen door haar kookboek en wist ze een zelfstandig bestaan op te bouwen. Ze verhuisde zelfs alleen naar Londen.

Ik vraag me af of zij zichzelf als veelzijdige, intelligente vrouw met een eigen (politieke) mening niet buiten de huwelijksmarkt heeft geplaatst. Welke man kon met goed fatsoen met zo’n zelfstandige vrouw voor de dag komen? De mindset van die tijd was tenslotte dat je als vrouw alleen met echtgenoot en gezin een zinvol leven kon hebben. Er zijn wel vermoedens van een romance met een Fransman, maar deze zou haar hebben laten zitten. Eliza Acton is in ieder geval nooit getrouwd geweest en woonde eerst met haar moeder, en later alleen. Ze stierf op 59-jarige leeftijd in 1859.

Lijkt het je leuk om zelf ook eens een historisch recept te maken? En welk soort gerecht zal ik nog eens op mijn blog laten zien? Laat het hieronder weten!

Ik heb gelijk weer zin om een recept van haar te maken. Maar nu eerst een kopje  groene thee!

---

Voor het schrijven van dit blog heb ik de volgende bronnen gebruikt:

Alle citaten uit: Eliza Acton, Modern Cookery for Private Families, (Newly revised and much enlarged), 1864. Via www.archive.org.

Eliza Acton en Dyfed Lloyd Evans, Eliza Acton’s Modern Cookery for Private Families, Kindle Edition, 2012.
Eliza Acton, The English Bread-Book For Domestic Use, 1857.
Sheila Hardy, The Real Mrs. Beeton – The Story Of Eliza Acton, 2011.
Kathryn Hughes, The Real Mrs Beeton by Sheila Hardy – review. In: The Guardian, 30-12-2011.
Steven Russell, Suffolk: The Ipswich girl Delia Smith calls ‘the best cookery writer in the English language’. In: East Anglian Daily Times, 27-11-2011.
Eliza Acton op Wikipedia.org.